ZAPISKI KUJAWSKO-DOBRZYŃSKIE, R. 2020
T. 35; ŻYCIE SPOŁECZNE I KULTURALNE WE WŁOCŁAWKU W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM
s. 30-60
KS. HENRYK WITCZAK
W artykule przyjrzymy się działalności zakonów posługujących we Włocławku w okresie międzywojennym. Wykażemy ich różnorodną aktywność, która pozwoli zauważyć kwestię postawioną w tytule, a mianowicie jaką działalność na rzecz społeczności Włocławka prowadziły wspólnoty zakonne. Podstawę do napisania artykułu stanowiły materiały źródłowe znajdujące się w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku i istniejące już opracowania. Dla ułatwienia artykuł został podzielony na trzy części:
1. Zakony i zgromadzenia zakonne;
2. Przegląd sytuacji-instytuty zakonne we Włocławku;
3. Działalność na rzecz społeczności miasta.
Obserwacja wydarzeń związanych z dziejami Kościoła pozwala zauważyć, że co pewien czas pojawiają się w społeczeństwach problemy, których nie można rozwiązać dostępnymi środkami. Trudna rzeczywistość pobudza więc ludzi do szukania sposobu na ich rozwiązanie. Bowiem to ludzie rozwiązują problemy, a dopiero za nimi idą powołane przez nich instytucje.
Wyjątkowość ich życia i działań, które podejmowali, powoduje, że z czasem wielu z nich Kościół wyniósł na ołtarze. Świętych założycieli mają niektóre z działających w okresie międzywojennym we Włocławku wspólnoty zakonne. Należą do nich: św. Alojzy Orione1, św. Franciszek z Asyżu2, bł. Honorat Koźmiński3, św. Kamil Lellis4, św. Wincenty a Paulo5, natomiast bp. Wojciechowi Owczarkowi przysługuje tytuł sługi Bożego6.
Jak wynika z powyższego, każdy zakon ma założyciela, świętego patrona, a także cel dla którego został powołany. O założycielach już wspomniano, teraz kilka słów o patronach. Funkcjonujące wspólnoty, zwłaszcza żeńskie, za patronkę obierają zazwyczaj Matkę Bożą, ale jest też zakon, którego patronką jest św. Urszula. W zakonach męskich bardzo często patronem jest św. Józef, w naszym przypadku również będzie tak, że zakon w nazwie odwołujący się do Najświętszej Maryi Panny, będzie miał patrona św. Józefa i od niego będzie nazywany.
Wspólnoty zakonne są powołane po to, aby swoim członkom pomóc w osiągnięciu zbawienia to podstawowy cel każdego zakonu. Zakonnik ma ten cel osiągnąć na drodze realizacji trzech ślubów: czystości, posłuszeństwa i ubóstwa. Bywa również, że wprowadzany jest czwarty ślub. Choć, jak już zauważono, instytuty zakonne powstawały zazwyczaj dla rozwiązania jakiegoś problemu, dlatego też założyciel w regule i konstytucjach zakonnych określał charyzmat zakonny, czyli zewnętrzny cel działalności. Zakony funkcjonują jako męskie lub żeńskie, jeżeli w danym zakonie jest gałąź męska i żeńska (np. orioniści i orionistki), to i tak funkcjonują one jako odrębne wspólnoty.
Część późniejszych instytutów zakonnych, wcześniej istniała w ramach wspólnoty III Zakonu Franciszkańskiego lub żywego Różańca, a dopiero po fazie reorganizacji przyjęła formę zgromadzenia. Tak jest w przypadku Sióstr Wspólnej Pracy, stąd najpierw mamy pierwotną formę stowarzyszenia religijnego, które następnie przeradza się w zakon.
Dlaczego zakon podejmował posługę w danym miejscu? Zazwyczaj następowało to na zaproszenie miejscowego biskupa, ale zdarzało się również, że wspólnotę zachęcała osoba świecka lub duchowna, a dopiero po wstępnych konsultacjach, na kolejnym etapie sprawę przedstawiono miejscowemu biskupowi, który zatwierdzał dom zakonny w danym miejscu. Czasem wspólnota powstawała w wybranym miejscu (Siostry Wspólnej Pracy) i była naturalną odpowiedzią na miejscowe potrzeby.
W roku 1939, we Włocławku swoje placówki posiadały następujące męskie instytuty zakonne: franciszkanie-reformaci7, kamilianie8, orioniści9 oraz niekleryckie (bez księży)- Słudzy Najświętszej Marii Panny III Zakonu Świętego Franciszka z Asyżu, popularnie zwani Braćmi św. Józefa10. Ponadto wspólnoty żeńskie: urszulanki11, szarytki12, Siostry Wspólnej Pracy od Niepokalanej Marii13, Siostry Franciszkanki Rodziny Maryi14, orionistki15. Ponadto niewymienione w tym spisie westiarki i Honoratki. Wcześniej również przez krótki czas funkcjonowało bezhabitowe Zgromadzenie Matki Bożej Częstochowskiej.
Wykazane wspólnoty będą stanowiły przedmiot badań, który posłuży do zrealizowania tematu artykułu.
Poniżej przyjrzymy się istniejącym we Włocławku instytutom zakonom i prowadzonym przez nie dziełom. Najpierw zwróćmy uwagę na te, które pojawiły się przed rokiem 1918.
Franciszkanie-reformaci (reformaci) do Włocławka sprowadzeni zostali przez bp. Jędrzeja Lipskiego w roku 162516. Osiedlili się przy nowo zbudowanym ze środków fundacji Wojciecha i Doroty Romantowskich kościele Wszystkich Świętych17. Dlaczego przybyli? Od XVI w. na tle wspólnot protestanckich zauważono w ich działaniu, a także kaznodziejstwie polegającym na trudnych wywodach słabość funkcjonowania katolickich parafii. Wynikała ona ze schematyzmu filozoficzno-teologicznych przy braku żywych ilustracji nauczanych prawd. Stąd w tamtym czasie reformaci w liturgii dali społeczności Włocławka barwną ilustrację prawd wiary, a więc szopki bożonarodzeniowe i inne misteria obrazujące rok liturgiczny. W kaznodziejstwie pojawiły się postacie świętych, które swoim życiem w prosty sposób ilustrowały głoszoną przez Kościół naukę. Proste formy przekazu prowadziły do jednoznacznego życia religijnego opartego o sakrament pokuty i Mszę św. Zakonnicy ze swoimi kazaniami chętnie byli przyjmowani na kaznodziejów katedralnych czy farnych. Z czasem pojawił się III Zakon i inne bractwa oparte na duchowości franciszkańskiej, odżyły też dotychczas istniejące wspólnoty brackie. Zakon najpierw podejmował posługę duszpastersko-kontemplacyjną18, by w XIX w. zająć się prowadzeniem szkoły: wydziałowej (średnia 1814-1819), elementarnej (1819-1865).
Niestety w ramach prześladowań po powstaniu styczniowym zakony zostały poddane represjom, których finałem był zakaz funkcjonowania wspólnot. Klasztor we Włocławku stał się klasztorem etatowym, w którym przebywali starsi zakonnicy, bez możliwości systematycznych działań duszpasterskich, właściwie oczekujący na śmierć19.
Jednak i wtedy kierownictwo duchowe prowadzone w konfesjonale doprowadziło do błogosławionych owoców, które z czasem wydały wspaniały plon życia duchowego, czego przykładem może być działalność o. Ksawerego Sforskiego20, a później o. Feliksa Dwornickiego21.
Już w interesującym nas okresie reformaci ofiarowali społeczeństwu duszpasterstwo oparte na ww. zasadach. Masowe w swojej liczbie duszpasterstwo grupowe związane z Bractwem Różańcowym i III Zakonem liczyło w 1919 r. około 1400 członków. O. Dwornicki zakupił dla potrzeb III Zakonu budynek (ob. róg ulic Słowackiego i Mickiewicza) z wspaniale wyposażoną biblioteką. Wspólnota prowadziła tam działalność wydawniczą, wychodził „Głos św. Franciszka Serafickiego”, ukazywały się podręczniki i modlitewniki tercjarskie. W budynku znalazło schronienie kilka staruszek, a także otwarto tam pralnię świadczącą usługi dla ludności, z której dochody wspierały utrzymanie domu22. W 1933 r. wspólnota wybudowała salę teatralną, co umożliwiło tercjarskiemu zespołowi aktorskiemu wystawianie sztuk scenicznych i wyświetlanie filmów religijnych.
Działalność III Zakonu we Włocławku była tak prężna, że poproszono wspólnotę o zorganizowanie Ogólnopolskiego Kongresu Tercjarskiego. We Włocławku odbyły się dwa takie zjazdy, pierwszy w dniach 6-9 IX 1919 r., a drugi 1-4 X 1937 r., w którym wzięło udział 17 kongregacji z całej Polski23.
Szczególnym sposobem działania duszpasterskiego było prowadzenie od 1919r. ochronki (przedszkola) dla 70 dzieci z biednych rodzin. Dzieci przebywały w placówce od godz. 9.00 do 15.00, otrzymując podstawy nauczania, obiad, a niektóre także pomoc materialną24. Ochronka była utrzymywana z funduszu klasztornego i dotacji miasta (600 zł rocznie). Opiekunem był o. Franciszek Śliwa25. Zakonnicy byli także katechetami26. Przed wybuchem II wojny światowej w klasztorze było czterech ojców i czterech braci, czyli razem ośmiu zakonników27.
Przełom XVIII i XIX wieku to czas, gdy nie wystarczały już dotychczasowe szpitale, będące domami opieki dla starców i kalek (xenodochia), pojawiła się pilna potrzeba zorganizowanego leczenia chorych. W roku 1823 staraniem ks. kan. Antoniego Fijałkowskiego (późniejszy arcybiskup warszawski) powstał szpital św. Antoniego. W tym celu wykorzystano dawny magazyn solny, do którego w latach 1830-33 dobudowano skrzydło z dwiema salami dla chorych i mieszkaniem dla sióstr. Przygotowanie budynków i wprowadzenie personelu medycznego nie załatwiało najistotniejszej sprawy, a mianowicie opieki nad chorymi. To właśnie dlatego sprowadzono do Włocławka w 1877r.28 Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo29, popularnie zwane szarytkami. W powstałym 1 III 1877 r. na terenie szpitala domu zamieszkało i rozpoczęło pracę pięć sióstr: dwie zajmowały się pielęgnacją chorych, po jednej: pralnią, apteką i szwalnią. Administracja szpitalna początkowo był im niechętna, a po konflikcie w 1886 r. w szpitalu pozostały tylko trzy siostry. Jednak pełna poświęcenia praca, śmierć trzech sióstr po zarażeniu się od chorych (I posługa przy opatrywaniu rannych na linii obrony (1920)30, doprowadziła do zmiany nastawienia i ponownego zwiększenia obsady.
Mimo nacisków zgromadzenia praktykującego cykliczną wymianę kadr, władze szpitala nie wydały zgody na zmianę personelu, czego przykładem była s. Józefa Sejpp31, która prawie 40 lat spędziła we włocławskim szpitalu. W roku 1930 siostry założyły drugą placówkę w Wieńcu Zdroju, która była miejscem wypoczynkowym dla sióstr i duchowieństwa, a z czasem również i świeckich32. W domu tym przebywało od pięciu do ośmiu sióstr33.
Do powstania Stowarzyszenia Kobiet Wspólna Praca przyczyniła się współpraca F. Rakowskiej34 i M. Wojniewicz35, ich duchowym inspiratorem był o. K. Sforski. Początki stowarzyszenia sięgają 10 IV 1889 r., kiedy to grupa kobiet zobowiązała się do wspólnej pracy i życia według rad ewangelicznych36. Działając w ramach Wspólnoty Żywego Różańca, doprowadziła do wyłonienia się stowarzyszenia Wspólna Praca, które pod szyldem zakładu krawieckiego „Wojniewicz-Rakowska” powadziło wspólne życie na zasadzie III Zakonu Franciszkańskiego. Stowarzyszenie zostało zarejestrowane w roku 1910 przez władze carskie, a zatwierdzone w 1911 r. Początkowo była to szwalnia obsługująca mieszkańców miasta i okolic, która przy tej okazji prowadziła działalność pobudzającą do życia religijnego. Z czasem wykształciło się z niej zgromadzenie37. Po śmierci o. Sforskiego (1911) opiekę nad wspólnotą przejął ks. W. Owczarek38.
Jak już wyżej zauważono, po powstaniu styczniowym wprowadzono zakaz funkcjonowania zakonów, co skutkowało zakazem zakładania nowych wspólnot. Na tym też podłożu wspaniałe rezultaty przyniosło kierownictwo duchowe prowadzone m.in. przez o. Honorata Koźmińskiego. Do niego zgłaszało się wielu szlachetnych ludzi, którzy chcieli poświęcić się służbie Bożej w zakonie, a z powodu zakazu władz państwowych nie mogło tego uczynić. O. Honorat zachęcał ich do zakładania instytutów bezhabitowych- w ten sposób założył 26 wspólnot39. Wspólnoty te, dzięki inicjatorowi o. Honoratowi Koźmińskiemu określane wspólną nazwą - zgromadzenia honorackie, zazwyczaj prowadziły zewnętrzną działalność jako warsztaty rzemieślnicze lub inne placówki podejmujące pracę na rzecz społeczeństwa. Do grupy tych zgromadzeń zaliczamy także westiarki, honoratki i sługi Maryi. Zgromadzenie Sióstr Westiarek Jezusa40 zostało założone w roku 1882, przez o. Honorata Koźmińskiego i S.J. Kawecką w Zakroczymiu, a do Włocławka przybyło pomiędzy 1886 r. a 1889 r., sprowadzone przez ks. F. Stopierzyńskiego41. Zostało zatwierdzone na prawie diecezjalnym przez bp. A.K. Bereśniewicza42 w roku 1898, a w 1900 r. przyłączone do rodziny franciszkańskiej43. Sprowadzono je celem opieki nad kościołem katedralnym i seminaryjnym.
W latach 1890-1900 we Włocławku znajdował się dom generalny zgromadzenia. Jednak zmieniająca się rola domu spowodowała zmianę miejsca zamieszkania sióstr, dopiero od roku 1933 zamieszkały na stałe przy ul. Brzeskiej 7. Prowadziły pracownię, Wdzięczna Praca, w której wykonywano i naprawiano szaty liturgiczne. W roku 1929 pod szyldem pracowni powstał związek religijny stanowiący osobę moralną44. Trudno jednak ustalić liczbę sióstr będących we Włocławku, jedynie przez analogię można zauważyć, że w roku 1949 było ich osiem45.
Rozwój przemysłu w mieście powodował, że w miejscowych fabrykach oprócz robotników pojawiały się robotnice, którym brakowało wykształcenia i ukształtowania życiowego. Aby podjąć się tego zadania, do Włocławka przybyło Zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Serca Maryi (siostry fabryczne), założone w roku 1888 w Warszawie przez o. Honorata i A.R. Godecką w celu pracy nad pogłębianiem i ożywianiem wiary wśród robotnic fabrycznych, a także udzielania im pomocy materialnej i moralnej oraz wychowania i nauczania dzieci. Do Włocławka pierwsze siostry przybyły w 1890 r.46
Ze względu na ukrywanie się wspólnoty przed władzami zaborczymi nie są w pełni znane jej początki w mieście, choć przez pewien czas, w latach 1899-1902 funkcjonował tu dom generalny tworzącego się zgromadzenia. Mieścił się przy ul. Brzeskiej, w nim siostry otworzyły pracownie: sukien, haftu i pończoch. W roku 1901 przy ul. Wiślanej zorganizowały przytułek dla dziewcząt pracujących w pobliskich fabrykach. Mieszkało w nim do 20 robotnic, jednak inwigilacja władz carskich, wymusiła przeniesienie domu generalnego, a w końcu zamknięcie przytułku w roku 1902. Biskup S. Zdzitowiecki powierzył im również inną posługę, mianowicie prowadzenie ochronki diecezjalnej, czytelni i wypożyczalni książek, schroniska dla sierot, a w latach 1914-1918 księgarni diecezjalnej i introligatorni. Od roku 1918 bp W. Owczarek zlecił im także prowadzenie Szkoły Gospodarczo-Ogrodniczej na Glinkach. Mieściła się na posesji, na której później funkcjonował dom Sióstr Wspólnej Pracy. Szkoła istniała do końca listopada 1919 r.47
Ponadto w latach 1927-1939 siostry pracowały w Męskim Gimnazjum Diecezjalnym im. Długosza, w bursie przy ul. Łęgskiej zajmując się działem gospodarczym oraz infirmerią (opieka nad chorymi). Ponieważ we wrześniu 1939 r. gmach gimnazjum i internat zostały zajęte przez Niemców, siostry przeniosły się do drewnianego budynku sióstr westiarek48.
Ciągłym problemem miasta był stały wzrost liczby mieszkańców na skutek migracji do Włocławka ludności z okolicznych miasteczek i wsi. Zatrudniano ich albo jako pracowników na słabo płatne stanowiska, albo pozostawali bezrobotni. Zorganizowanie przygotowania zawodowego stanowiło więc pilną potrzebę.
Na zasadzie zgromadzenia bezhabitowego w roku 1883 w Zakroczymiu powstało Zgromadzenie Sług Najświętszej Maryi Panny Trzeciego Zakonu św. Franciszka z Asyżu49, popularnie zwane Braćmi św. Józefa. Jego celem było bezpłatne szkolenie zawodowe rzemieślników chrześcijańskich, zwłaszcza sierot i pochodzących z biednych rodzin. We Włocławku pojawili się już około 1903 r. Główna siedziba mieściła się przy ul. Leśnej 24. Ponadto, w roku 1928 otworzyli drugi dom przy pl. Kopernika 5/6. Posiadali ogród warzywno-owocowy z cieplarnią przy domu głównym (8 mórg tj. 4 ha) i gospodarstwo rolne we wsi Józefów50. W 1939 r. wspólnota włocławska liczyła około 50 braci w budynku przy ul. Leśnej 2451 i 15 braci na pl. Kopernika 5/652.
Do 1921 r. zakonnicy prowadzili Szkołę Rzemiosła św. Józefa dla sierot i ubogich chłopców. Przy swoich domach tworzyli zakłady rzemieślniczo-wychowawcze, pełniące rolę szkół zawodowych, w których prowadzono systematyczną pracę wychowawczą. Dla prowadzenia tej działalności stowarzyszenie przyjęło nazwę Zakłady Rzemieślniczo-Wychowawcze pw. św. Józefa z siedzibą w Warszawie i na terenie całej Polski mogło otwierać swoje filie. Członkami stowarzyszenia byli bracia ze zgromadzenia53. W ten sposób młodzieży, szczególnie wiejskiej, dawano możliwość nauki zawodu i zdobycia odpowiednich kwalifikacji. Oprócz troski o wykształcenie zakonnicy dbali o formację duchową swoich podopiecznych. Każdy z mistrzów zawodu był dla ucznia zarówno nauczycielem, jak również wychowawcą. Uczniowie mieszkali w oddzielnych pokojach (internat), raz w tygodniu mieli pogadanki religijne. Dla nich też organizowano zajęcia: sportowe, kółko teatralne, chór, była też drużyna harcerska, odbywały się wycieczki54. Wspólnota prowadziła warsztaty: krawiecki, szewski, cholewkarski, stolarski, introligatorski55, szklarski, ślusarski, kowalski, tkacki, świadczyli też usługi zegarmistrzowskie. Posiadali młyn, piekarnię, cieplarnię warzywną i sklep spożywczy56.
Działalność zgromadzenia była też pomocna w duszpasterstwie, zarówno przez przykład płynący z osobistej pobożności, jak i przez świadczenie usług rzemieślniczych dla kościołów i parafii we Włocławku i okolicy. Prowadzili bibliotekę, w której zgromadzili pozycje z zakresu religijnego, podręcznikowego dla potrzeb uczniów i beletrystycznego. Razem było to około 1 tys. Tomów57. Ponadto, podejmując działania charytatywne, codziennie wydawali ok. 60 obiadów dla ubogiej ludności zamieszkującej na osiedlach Glinki Grzywno, a także udzielali jednorazowego wsparcia ubogim58.
Kolejnym problemem miasta była kwestia kształtowania swoich elit, zwłaszcza kształcenia dziewcząt. Z tym działem edukacji złączona była przede wszystkim Janina Steinbokówna59, ale również i mniej znana Tekla Busz. Obie kobiety były związane ze Zjednoczeniem Pań o Działalności Katolickiej pw. Matki Bożej Częstochowskiej Królowej Korony Polskiej, powstałym w 1901 r. w Warszawie, a także jego kontynuatorem, czyli Stowarzyszeniem Oświata i Wychowanie. Stowarzyszenia stawiały sobie za cel wychowywanie i wykształcenie dziewcząt. W okresie niewoli, przy obowiązującym zakazie powstawania nowych zgromadzeń, występowały pod szyldami świeckich stowarzyszeń. Faktycznie jednak były związane z powstającym Zgromadzeniem Matki Bożej Częstochowskiej, które ostatecznie zatwierdził bp S. Zdzitowiecki 19 IV 1922 r.60 Było to również zgromadzenie bezhabitowe.
Obie kobiety od roku szkolnego 1915/16 prowadziły Prywatną pensję dla dziewcząt Tekli Busz. Gdy 17 VII 1916 r. bp St. Zdzitowiecki uzyskał zgodę od niemieckich władz okupacyjnych na prowadzenie szkół przez diecezję. podjęły działalność edukacyjną dla dziewcząt. Na podstawie tego zezwolenia organizację szkoły żeńskiej biskup powierzył J. Steinbokównie, a szkołę zarejestrowano pod nazwą Ośmioklasowe Gimnazjum Żeńskie Janiny Steinbokówny. Otwarcie gimnazjum nastąpiło 2 IX 1916 r.
Do 1923 r. gimnazjum było własnością Zjednoczenia Pań, które następnie przyjęło nazwę Oświata i Wychowanie i pod takim szyldem występowało, Gimnazjum zorganizowano na posesji przy ul. Cyganka 28-30, a nowa dyrektor dokupiła jeszcze plac przy ul. Przejazd 5 (pl. Kopernika 5). Na tych dwóch działkach wybudowała w latach 1923-1924 i 1927-1928 dwa okazałe gmachy szkolne z pełnym wyposażeniem61. J. Steinbokówna zorganizowała szkołę jako jedenastoklasowe gimnazjum humanistyczne (trzy klasy wstępne). Pierwsze świadectwa dojrzałości wydano już w 1921 r.62, a w roku 1926 otwarto Seminarium Nauczycielskie63.
Do gimnazjum uczęszczało w różnych latach od 192 do 338 uczennic64. W tym czasie prowadzono też przedszkole, do którego należało 25-35 dzieci65. Jednym z podstawowych elementów istnienia diecezji jest Seminarium Duchowne, które dzięki zaletom intelektualnym i duchowym kadry profesorskiej, a także po wybudowaniu na przełomie XIX i XX w. nowych gmachów przyciągało kandydatów z diecezji i spoza jej granic. Sama uczelnia od roku 1927 miała prawa uczelni wyższej66. Jednak do jej funkcjonowania potrzebna była obsługa gospodarcza. W roku 1918 przy seminarium duchownym powstał więc dom Zgromadzenia Sióstr Służek NMP Niepokalanej67 pw. św. Józefa przy ul. Karnkowskiego (ul. Wojska Polskiego 2).
Można powiedzieć, że siostry podejmując się prowadzenia gospodarstwa seminaryjnego, podjęły się zadań, które nie wynikały z ich charyzmatu, ale były ważne dla diecezji. Podobną posługę od 1932 r. siostry prowadziły również w Gimnazjum i Liceum im. Piusa X68. Ponadto, w latach 1923-1936 siostry posługiwały w gospodarstwie seminaryjnym w Lubaniu (dzierżawionym), a od 1937 r. w majątkach Radonie-Żydowo i Jasieńczyk (oba na terenie par. Zgłowiączka)69. W latach 1920-1926 pracowały również w drukarni diecezjalnej. Wspaniałą postawą wykazały się po aresztowania duchowieństwa włocławskiego 7 XI 1939 r., troszcząc się o uwięzionych kapłanów, dostarczając im żywność, odzież, a także przekazując ich rodzinom wiadomości o miejscu pobytu70. Pod koniec interesującego nas okresu we wspólnocie było 16 sióstr71.
Przyjrzyjmy się teraz instytutom zakonnym, które założyły swoje domy w Włocławku w latach dwudziestych XX w. Otóż przełom wieku XIX i XX związany był z szybkim rozwojem przemysłowym miasta, dokonującym się na zasadach dzikiego kapitalizmu. To również szybki wzrost liczby ludności, co zaowocowało biedą i brakiem troski o bezdomne dzieci i starców.
Działania władz miejskich w tym zakresie próbowało wesprzeć Włocławskie Towarzystwo Wspomagania Biednych, związane z parafią św. Jana, które ze swoich środków od 1915 r. prowadziło Dom Sierot Opatrzność72 i dom starców przy ul. Królewieckiej73. Ponieważ nie wystarczała już opieka prowadzona w ten sposób, postanowiono sprowadzić siły fachowe. Dlatego też proboszcz ks. Feliks Mikulski74, a jednocześnie prezes towarzystwa, poprosił o pomoc Siostry Franciszkanki Rodziny Maryi75.
Po raz pierwszy pojawiły się we Włocławku 3 V 1919 r. i chciano im zlecić prowadzenie domu sierot. Dla realizacji tego celu Leon Bojańczyk ofiarował już w roku 1918 budynek murowany (pierwotnie ul. Biskupia 8, a od 1930 r. ul. Łazienna 6)76. W roku 1919 instytucja mogła przyjąć 50 dzieci (30 dziewczynek i 20 chłopców) w wieku 6-15 lat, choć faktycznie było ich wtedy tylko 35. Władze miejskie oficjalnie w roku 1920 zwróciły się do zgromadzenia, aby przejęło opiekę nad Domem Sierot Opatrzność we Włocławku. Siostry po otrzymaniu odpowiedniego pozwolenia od biskupa włocławskiego, dały władzom miejskim pozytywną odpowiedź 20 IX 1920 r.77 Prowadziły dom sierot przez cały interesujący nas okres.
Instytucja w pełni zaczęła funkcjonować od 1921 r., gdy obowiązki wychowawczyni i kierowniczki przejęła s. A. Majcher78. Wzrosła liczba podopiecznych, na przełomie sierpnia i września 1939 r., w domu sierot przebywało ok. 60 osób. Pod koniec okresu międzywojennego w domu zakonnym było pięć sióstr79.
Na początku trzeba jednak było uporać się z problemem braku odpowiedniego wyposażenia, a także wyleczyć u większości dzieci chorobę oczu, jaką była jaglica. Od 1929 r. wydłużył się czas pobytu podopiecznych w domu, trwał do momentu ukończenia szkoły zawodowej, czyli praktycznie do około 18. roku życia. W ramach przygotowania do zawodu dziewczęta kończyły kursy buchalterii, a chłopcy introligatorski. Dzieciom organizowano wyjazdy kolonijne, w roku 1935 kolonie odbyły się w Brześciu Cukrowni i w Osłonkach80.
Nie mniej ważną posługą sióstr była praca katechetyczna w szkołach, w których na zajęcia pokazowe prowadzone przez siostry przychodzili słuchacze z Wyższego Seminarium Duchownego i Seminarium Nauczycielskiego81.
Ciągle we Włocławku było potrzeba zarówno siły fachowej podejmującej prace rzemieślnicze, jak również instytucji prowadzącej edukację w dziedzinie nauki zawodu, nauki religii i opieki nad sierotami oraz potrzebującymi. W te potrze by wspaniale wpisało się Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi82.
Wspomniano już o Stowarzyszeniu Kobiet Wspólna Praca, które na zasadzie III Zakonu prowadziły wspólne życie zakonne pod szyldem firmy krawieckiej. Stowarzyszeniem zajął się bp W. Owczarek83, który w latach 1919-1922 pomógł w zorganizowaniu zgromadzenia. Dnia 27 X 1922 r. na prawie diecezjalnym erygował je bp S. K. Zdzitowiecki. Charyzmat nakazywał zakonowi podejmowanie działań wspierających Kościół katolicki, a szczególnie diecezję włocławską. Po latach można zauważyć, że siostry podejmowały wszelkie pojawiające się wyzwania. Na terenie Włocławka w interesującym nas czasie prowadziły trzy domy zakonne, w których łącznie na dzień 15 XI 1938 r. mieszkało 148 zakonnic84.
W domu przy ul. Orlej, w latach 1912-1913 zorganizowano pracownie: szycia i sztucznych kwiatów, introligatornię (od 1919), pralnie, prasowalnie, warsztat trykotarski i kilimkarski. Siostry prowadziły internat dla dziewcząt szkół średnich, w którym przebywało 35 uczennic, sierociniec dla dzieci (w 1939 r. 15 dziewczynek) i schronisko dla staruszek początkowo było ich osiem, a w 1939 r. już 25. Wydawano też obiady dla biednych ok. 30 dziennie, z czasem liczba ta wzrosła do 8085.
Po rozbudowie domu w latach 1923-1928 do funkcjonujących już pracowni doszły jeszcze inne działania. Siostry prowadziły kursy zawodowe dla kobiet w zakresie: kroju i szycia, modelarstwa, haftu itp., wydając ich uczestniczkom świadectwa ukończenia kursu. W zabudowaniach klasztornych odbywały się rekolekcje dla młodzieży i dorosłych. W 1926 r. została założona Sodalicja Mariańska dla młodzieży żeńskiej i kobiet. Siostry pracowały w Księgarni Powszechnej (diecezjalnej) i w Stowarzyszeniu Młodzieży Katolickiej. W 1939 r. zgromadzenie podjęło się pracy w Oddziale Polskiego Katolickiego Towarzystwa Opieki nad Dziewczęta- mi mieszczącym się przy ul. Brzeskiej 1686. Prowadziły gospodarstwo rolne z ogrodem owocowo-warzywnym i cieplarnią. Wypiekały opłatki. Były również katechetkami. Posiadały wspaniały księgozbiór składający się z około 4 tys. Woluminów87. Świadczyły także odpłatnie usługi o charakterze świeckim dla ludności Włocławka i okolic. Zajmowały się utrzymaniem łaźni miejskich, a od 1927 r. prowadziły sklep galanteryjny przy ówczesnej ul. Szerokiej (3 Maja) z rzeczami przeznaczonymi przeważnie dla duchownych oraz hotel nazywany pensjonatem88.
Nieco inny charakter miał dom zakonny przy ul. Seminaryjnej 7, gdyż znajdowała się tam Centrala Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży, a zatrudnione siostry pełniły obsługę biurową i administracyjną89.
Działkę przy ul. Leśnej 2 w roku 1916 nabył ks. W. Owczarek, a później została ona przekazana siostrom. Na posesji znajdował się 6-morgowy (3 ha) ogród warzywno-owocowy, była cieplarnia z ponad 200 oknami inspektowymi90. Siostry prowadziły ochronkę (przedszkole) z przytułkiem dla 60 dzieci z Grzywna. Tam też odbywały się rekolekcje zamknięte i zebrania Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Męskiej i Żeńskiej z miasta oraz okolic91. W domu zorganizowano również szkołę dokształcającą (dla sióstr) w zakresie szóstej klasy gimnazjum (mała matura), która funkcjonowała w latach 1937-193992.
Na koniec omówione zostaną zakony, których domy powstały we Włocławku w latach trzydziestych. Jak wspomniano, Gimnazjum Janiny Steinbokówny i ona sama funkcjonując w ramach Zgromadzenia Matki Bożej Częstochowskiej pod szyldem Towarzystwa Oświata Wychowanie, prowadziło działalność edukacyjną. Jednak spłacanie pożyczek zaciągniętych na inwestycje w budynki szkolne przekraczało możliwości wspólnoty. Dlatego też szukano sposobu na rozwiązanie tej kwestii. Ostatecznie 8 VII 1931 r. J. Steinbokówna93 wraz ze współpracownicami wstąpiła do Zakonu św. Urszuli Unii Rzymskiej94 (urszulanki czarne) wnosząc posiadane mienie szkolne, czyli budynki wraz z wyposażeniem.
W tym też roku powstała placówka urszulanek95. Celem zakonu było kształcenie i wychowanie młodzieży żeńskiej. Wkrótce siostry rozwinęły pełny tok nauczania poczynając od przedszkola, poprzez szkołę podstawową i średnią, a kończąc na seminarium nauczycielskim. Prowadziły także internat dla dziewcząt. Na dzień 11 XI 1938 r. w domu zakonnym było 17 zakonnic96. Przez cały interesujący nas okres szkoły prowadzone przez urszulanki osiągały najwyższe noty pod względem budynków i ich wyposażenia, a także poziomu nauczania. Siedziba domu zakonnego wraz ze szkołą mieściła się na rogu ul. Cyganka i pl. Kopernika.
Przejęcie szkół przez urszulanki zbiegło się z reformą edukacyjną ministra J. Jędrzejewicza, w rezultacie której siostry prowadziły zespół szkół składający się z przedszkola dla ok. 15 dzieci, sześcioklasowej szkoły podstawowej ze 100 ucznia- mi, czteroklasowego gimnazjum i liceum-150 uczniów. Jak już wyżej zauważono od 1926 r. istniało również Seminarium Nauczycielskie, które zamknięto w 1934 r. Na 281 uczennic tej placówki 83 uzyskały świadectwo jej ukończenia97. Szkoła przeznaczona była dla dziewcząt katolickich, ale przyjmowano również uczennice innych wyznań chrześcijańskich. Czesne wynosiło rocznie od 300 zł w klasach najmłodszych do 900 zł w klasie maturalnej. Około 10% uczennic było w ogóle zwolnionych z opłat, a 30% miało znaczne ulgi98.
We Włocławku ciągle jednak dominującym problemem była wzrastająca liczba mieszkańców miasta i niestety idące za tym ubóstwo, zarówno duchowe jak i materialne. Dlatego też postanowiono do Włocławka sprowadzić zgromadzenia założone przez Alojzego Orione, które miały doświadczenie w pracy w ubogich dzielnicach miast włoskich, a których celem było duszpasterstwo i prowadzenie zakładów wychowawczych i dobroczynnych. Bazą dla tych działań, była powstała w roku 1935 parafia pw. Najświętszego Serca Jezusowego. W ten sposób do miasta trafiło Zgromadzenie Małego Dzieła Bożej Opatrzności – orioniści99 i Zgromadzenie Sióstr Małych Misjonarek Miłosierdzia – orionistki100.
Początki placówki orionistów związane były z pojawieniem się w roku 1931 we Włocławku ks. Henryka Demrycha, któremu powierzono prowadzenie diecezjalnych instytucji wydawniczych (drukarni i księgarni) oraz posługę duszpasterska w katedrze101. Po kilku latach orioniści zostali zobowiązani do prowadzenia parafii i duszpasterstwa mieszkańców najbiedniejszej dzielnicy Grzywno. W 1934 r. postawiono tam kaplicę, którą poświęcono 18 VI 1934 r. Dnia 6 III 1935 r. erygowano przy niej parafię102. Siedziba orionistów znajdowała się przy ul. Leśnej 24103, w której pod koniec okresu mieszkało siedmiu zakonników104.
Celem posługi orionistek była służba Chrystusowi i Kościołowi w najbardziej potrzebujących braciach. Siostry współkształtowały duszpasterstwo, wspierając orionistów, ale same także prowadziły modlitwy z niewiastami i dziewczętami, zachęcały je do praktykowania życia sakramentalnego. Podejmowały też opiekę nad starszymi i chorymi kobietami105. Siedziba orionistek znajdowała się przy ul. Leśnej 1/3. Na dzień 25 XI 1938 r. w domu zakonnym były cztery siostry106.
Ich wspólnym dziełem było wybudowanie w latach 1934-1936 i prowadzenie Zakładu Dobroczynnego pw. św. Józefa Cotollengo. Był to zakład dla dzieci nieuleczalnie chorych i bezdomnych, jego pensjonariuszkami były także kobiety potrzebujące opieki: stare, chore, biedne, zadane na laskę losu. W zakładzie było 60107-80 pensjonariuszek, utrzymywanych jedynie z ofiar ludzi i uprawianego przez siostry ogrodu przyzakładowego. Wszystkie zostały zamordowane przez okupanta niemieckiego 28 IV 1942 r. przez zagazowanie108. W 1937 r. w zakładzie była ochronka dla 150 dzieci z rodzin zamieszkujących na osiedlu Grzywno.
Następnie założono Świąteczne Oratorium dla dziewcząt109. Siostry posiadały także bibliotekę z ok. 1 tys. tomów z zakresu ascetyki i beletrystyki110.
Niestety w roku 1939 został aresztowany ks. Demrych i jego wikariusz ks. Franciszek Drzewiecki (dziś jeden ze 108 błogosławionych męczenników II wojny światowej)111.
Jeszcze przed wojną postanowiono sprowadzić Zakon Kleryków Regularnych Posługujących Chorym zwanych kamilianami, którego charyzmatem było szpitalnictwo działalność charytatywna112. Do Włocławka przybyli w roku 1938. Najpierw zamieszkali w pałacu biskupim, a od połowy roku wydzierżawili część budynku od urszulanek przy pl. Kopernika 2. Na dzień 11 XI 1938 r. w klasztorze przebywało 24 zakonników. Oprócz zakonników i kleryków zakonnych, byli także młodzi ludzie (gimnazjaliści), którzy zapewne z czasem planowali wstąpić do zakonu. Klerycy pobierali naukę w Wyższym Seminarium Duchownym, gimnazjaliści w Gimnazjum Piusa X113. Początkowo planowali zbudowanie szpitala w Szpetalu Dolnym, w 1939 r. przenieśli swoje plany na Michelin. Tam też nabyli osiem działek budowlanych od Stanisława Michelisa i zajęli się pracą duszpasterską114. Jednak już w trakcie wojny w 1940 r. zostali skierowani do Lipna. Po jej zakończeniu nie zrealizowali założonego celu. Posiadali sporą bibliotekę liczącą ok. 2 tys. egzemplarzy, zawierającą księgozbiór z dziedziny filozoficzno-teologicznej i humanistycznej, przeznaczoną dla kapłanów, kleryków i uczniów. Po wojnie wrócili do swojego domu na Śląsku115.
Zakony przybywające do miasta podejmowały próby rozwiązania najpilniejszych problemów, z którymi nie mogły poradzić sobie władze administracji miejskiej, jak również diecezjalne. Od razu też należy zauważyć, że interesujące nas wspólnoty nie były zazwyczaj same w stanie tych problemów rozwiązać, jedynie mogły przyczynić się do poprawy sytuacji.
Jaki był zakres działalności zakonów? Na pewno bardzo szeroki. Podejmując próbę ukazania działalności zakonnej dla społeczności miasta, połączmy je w następujące grupy: duszpasterstwo (działalność wspólnototwórcza), oświata i szkolnictwo, działalność charytatywna, reklama miasta.
Prowadzenie duszpasterstwa ma na celu formowanie ludzi, którzy z czasem podejmują działania wspólnototwórcze, zarówno w odniesieniu do wspólnoty wierzących, jak i całej lokalnej społeczności. Duszpasterstwo prowadzone przez zakony scentralizowane było przy dwóch świątyniach: klasztornej-pw. Wszystkich Świętych, gdzie posługiwali reformaci i parafialnej pw. Najświętszego Serca Jezusowego, przy której działali orioniści116. W tych punktach funkcjonowało zarówno duszpasterstwo sakramentalne, jak i grupowe.
Posługa w kościele Wszystkich Świętych, przynosiła znakomite rezultaty zwłaszcza poprzez posługę w konfesjonale i prowadzone duszpasterstwo w oparciu o Wspólnotę Różańcową i III Zakon św. Franciszka. Ta ostatnia posiadała własny budynek, prowadziła działalność wydawniczą, miała salę teatralną, w której odbywały się przedstawienia sceniczne w wykonaniu członków wspólnoty117.
Posługa przy kościele Najświętszego Serca Jezusowego prowadzona była w oparciu o działalność charytatywną, choć siostry z dziewczętami i kobietami prowadziły modlitwy, zachęcając do praktykowania życia sakramentalnego118, prowadziły też Świąteczne Oratorium dla dziewcząt119.
Ponadto posługę duszpasterską zakony prowadziły przy swoich domach i w miejscach, w których posługiwały. Siostry Wspólnej Pracy organizowały rekolekcje dla młodzieży i dorosłych, od 1926 r. prowadziły Sodalicję Mariańską dla młodzieży żeńskiej i kobiet, pracowały w Stowarzyszeniu Młodzieży Katolickiej120.
Zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Serca Maryi podjęło pracę formacyjną wśród robotnic fabrycznych w prowadzonym przez siebie przytułku121. Natomiast Bracia św. Józefa taką działalność prowadzili w szkole zawodowej (rzemieślniczej), w kierowanych przez siebie warsztatach, a przede wszystkim w bursie, organizując dla uczniów zajęcia dodatkowe123.
Co do działalności katechetycznej znani są konkretni zakonnicy podejmujący pracę katechetyczną w szkole. Jest to o. Jacek Kość124, reformata uczący w latach 1920-1926, są to siostry katechetki (Anna Weronika Majcher, Justyna Czesława Moczarska, Józefa Gertruda Błaszczyk) ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi125 i Wspólnej Pracy (Maria Malendowicz, Maria Tucholska - obie od 1923 r. do końca okresu)126.
Kolejnym elementem posługi zakonnej wobec społeczności miasta była działalność oświatowa i szkolnictwo. Działalność ogólnoświatowa przede wszystkim związana była z prowadzoną działalnością wydawniczą i posiadanymi przez zgromadzenia bibliotekami.
Działalność wydawnicza to diecezjalna instytucja - Księgarnia Powszechna i związane z nią drukarnia i introligatornia, w których pracowali zakonnicy i zakonnice: w roku 1931 orionista ks. Henryk Demrych127, ponadto siostry honoratki129, siostry Wspólnej Pracy129, natomiast w drukarni w latach 1920-1926 pracowało Zgromadzenie Sióstr Służek NMP Niepokalanej130. Z introligatornią związane były też siostry honoratki131, a od 1919 r. Siostry Wspólnej Pracy132. Introligatorstwem zajmowali się również Bracia św. Józefa133. Niezależną działalność wydawniczą prowadził III Zakon Franciszkański, publikując podręczniki i modlitewniki brackie. Wydawali także czasopismo Głos św. Franciszka134.
Własną bibliotekę z powszechną możliwością korzystania przez członków miał III Zakon Franciszkański135, siostry honoratki prowadziły czytelnię wypożyczalnię książek, Bracia św. Józefa posiadali bibliotekę, w której znajdowały się pozycje z zakresu zarówno religijnego, beletrystycznego, jak i podręcznikowego - potrzebne uczniom do przygotowania zawodowego, razem ok. 1 tys. Tomów137. Siostry Wspólnej Pracy miały dwie biblioteki (po jednej w domu), z których każda gromadziła około 2 tys. Tomów138. Mniejsze zbiory w swojej bibliotece miały orionistki, bo zawierały ok. 1 tys. tomów z zakresu beletrystyki i ascetyki139. Bogatszą biblioteką dysponowali kamilianie - ok. 2 tys. pozycji z zakresu filozoficzno-teologicznego i humanistycznego140. Co prawda, wszystkie wymienione biblioteki nie były bibliotekami publicznymi, ale zapewne wiele osób związanych z tymi wspólnotami miało możliwość z nich korzystać.
Działalność oświatowo-szkolna miała szeroki zakres, poczynając od prowadzenia szkół, a skończywszy na obsłudze administracyjno-gospodarczej. System edukacyjny otwierało przedszkole (ochronka) -w mieście było ich kilka. Wśród prowadzących znajdowali się reformaci, opiekujący się grupą 70-80 dzieci141.
Placówka była utrzymywana z funduszu klasztornego i dotacji miasta142. Diecezjalną ochronkę prowadziły siostry honoratki143. Na Grzywnie funkcjonowały dwie ochronki: jedną prowadziły Siostry Wspólnej Pracy, w której obejmowały opieką 60 dzieci144; drugą siostry orionistki, w której w roku 1937 było 150 podopiecznych145. Przedszkole funkcjonowało w zespole szkół zorganizowanym przez J. Steinbok i T. Busz, działające w ramach Zgromadzenia Matki Bożej Częstochowskiej, a swoją opieką obejmowało ok. 25-35 dzieci147. Po roku 1931 urszulanki w prowadzonym przez siebie przedszkolu miały ok. 15 dzieci148.
Od roku szkolnego 1915/1916 obie ww. kobiety prowadziły pensję dla dziewcząt, by po roku na jej podłożu uruchomić pełne gimnazjum. Wkrótce powiększono posesję szkolną i oddano nowe gmachy (jeden stary i dwa nowe)149. W gimnazjum uczyło się od 192 do 338 uczennic150. Jak już wcześniej zauważono, zespół szkół zorganizowany przez J. Steinbok w roku 1931 przejęły urszulanki (czarne), co zbiegło się z reformą szkolną. W jej rezultacie siostry prowadziły sześcioklasową szkołę podstawową (100), czteroklasowe gimnazjum i liceum z ok. 150 uczennicami151. Warto również zauważyć, że Siostry Wspólnej Pracy prowadziły szkołę dokształcającą w zakresie szóstej klasy gimnazjum (mała matura), która funkcjonowała w latach 1937-1939152. W ramach swojej placówki J. Steinbok zorganizowała również Seminarium Nauczycielskie153. Urszulanki kontynuowały działalność Seminarium Nauczycielskiego, w którym na 281 słuchaczy 83 otrzyma to świadectwa ukończenia154.
Wspólnoty zakonne zajmowały się również szkolnictwem zawodowym. Wspomnieć należy przede wszystkim o Braciach św. Józefa, którzy prowadzili Szkołę Rzemiosła św. Józefa i warsztaty rzemieślnicze przyuczające do zawodu155. Natomiast Szkołę Gospodarsko-Ogrodniczą, funkcjonującą przez dwa lata w 1918 i 1919 r. prowadziły honoratki156. Ponadto Siostry Wspólnej Pracy, prowadziły kursy zawodowe dla panien i niewiast z kroju i szycia, modelarstwa, haftu, po ukończeniu których słuchaczki otrzymywały świadectwa ukończenia157.
Elementem wspierającym prowadzenie szkół były internaty i bursy dla młodzieży szkolnej. Internat dla swoich uczennic przy zespole szkół prowadziły urszulanki158. Natomiast dla dziewcząt szkół średnich-Siostry Wspólnej Pracy. Mieszkało w nim ok. 35 uczennic159. Burse dla swoich uczniów mieli również Bracia św. Józefa160.
Uzupełniając sprawy szkolnictwa należy zauważyć, że siostry prowadziły również sprawy administracyjno-gospodarcze instytucji zajmujących się działalnością edukacyjną. I tak, honoratki posługiwały w Gimnazjum Jana Długoszu, gdzie pracowały w bursie, zajmując się sprawami gospodarczymi i opieką nad chorymi161. Podobne zadania w seminariach duchownych: od 1918 r.162 i (Gimnazjum i Liceum im. Piusa X) od 1932 r.163 pełniły Służki NMP Niepokalanej.
Jedynym z podstawowych elementów działalności Kościoła, a w ślad za tym zakonów i zgromadzeń zakonnych jest działalność opiekuńcza (charytatywna), w ramach której na pierwsze miejsce wysuwa się troska o chorego w szpitalu, którą to działalność od roku 1877 i przez cały interesujący nas okres prowadziły siostry Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo165. Pod koniec tego okresu, do Włocławka przybyli kamilianie166, którzy mieli w Szpetalu Dolnym budować szpital. Inicjatywa ta jednak nie doszła do skutku.
W ramach działalności charytatywnej podjęto również prowadzenie ośrodków opiekuńczych dla wszystkich grup wiekowych. W latach 1919-1939 Dom Sierot Opatrzność (Dom Dziecka) prowadziło Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. Pod ich opieką znajdowało się od 35 do 60 dzieci, początkowo w wieku 6-15 lat, później praktycznie do ukończenia szkoły zawodowej. Dom ten był utrzymywany z ofiar Włocławskiego Towarzystwa Wspierania Biednych oraz miejskich i wojewódzkich dotacji167.
Natomiast Siostry Wspólnej Pracy prowadziły sierociniec, w którym przebywało ok. 15 dziewczynek168. Siostry orionistki prowadziły dom opieki dla dzieci nieuleczalnie chorych i bezdomnych, pod nazwą Zakład Dobroczynny pw. św. Józefa Cotollengo169. Diecezjalne schronisko dla sierot prowadziły siostry honoratki170.
Zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Serca Maryi (honoratki)171 prowadziło przytułek dla robotnic fabrycznych przy ul. Wiślanej, w którym mieszkało do 20 robotnic172. Schroniska dla staruszek prowadziły Siostry Wspólnej Pracy, początkowo opiekowały się ośmioma osobami, a w 1939 r. miały 25 podopiecznych173. Orionistki prowadziły również dom dla kobiet potrzebujących opieki: starych, chorych, biednych i zdanych na łaskę losu. Znajdowało się w nim 60-80 pensjonariuszek174. W ramach działalności charytatywnej znalazło się również wydawanie posiłków. Zajmowali się tym Bracia św. Józefa, którzy przygotowywali dziennie 60 obiadów dla mieszkańców Glinek i Grzywna. Oferowali też jednorazowe wsparcie175.
Również Siostry Wspólnej Pracy, początkowo wydawały 30, a z czasem 80 posiłków dziennie176.
Kolejnym elementem posługi zakonnej dla mieszkańców Włocławka była działalność usługowa, poczynając od działalności rolniczo-ogrodniczej, poprzez rzemieślniczą, kończąc na usługach hotelarskich. Dwa zgromadzenia: siostry Wspólnej Pracy177 i Bracia św. Józefa178 mając znaczne działki przy posesjach pro- wadziły działalność rolniczo-ogrodniczą z własnymi cieplarniami, które przede wszystkim zajmowały się uprawą warzyw owoców. Produkty najpierw były przeznaczone na wyżywienie własne i wsparcie dzieł przez siebie prowadzonych, a później na sprzedaż dla ludności miasta, m.in. w prowadzonym przez siebie sklepie, ale w innych punktach. Bracia św. Józefa prowadzili również młyn i piekarnię179. Prowadzono pracownie rzemieślnicze. Stowarzyszenie Kobiet Wspólna Praca prowadziło pracownię krawiecką o specjalności szaty liturgiczne, a zapewne szyły również inne rzeczy potrzebne duchownym do codziennego użytku i pracy duszpasterskiej. Siostry Wspólnej Pracy prowadziły wypiek opłatków180, pracownie: szycia, prania, prasowania, warsztat trykotarski i kilimkarski, a także sztucznych kwiatów181.
Bracia św. Józefa prowadzili zakłady rzemieślnicze: krawiecki, szewski, cholewkarski, stolarski, introligatorski, szklarski, ślusarski, kowalski, tkacki, zegarmistrzowski182. Ponadto Siostry Wspólnej Pracy zajmowały się utrzymaniem łaźni miejskich, a od 1927 r. prowadziły sklep galanteryjny i pensjonat hotelowy183. Wytwory wszystkich tych warsztatów i pracowni były przeznaczone przede wszystkim na rynek miejscowy i okolicznych miejscowości.
Warto również zauważyć, że zarówno dwa ogólnopolskie kongresy terciarskie w mieście w 1919 r. i 1937 r.184, jak i wydawane we Włocławku pozycje książkowe i czasopisma, które obejmowały swym zasięgiem całą Polskę, były darmową reklamą miasta.
W artykule omówiono 16 instytutów zakonnych funkcjonujących we Włocławku w okresie międzywojennym. Należy zauważyć, że trzy z nich to pośrednie ogniwa na etapie organizacji wspólnoty zakonnej185, pozostałych 13 to już zorganizowane instytuty zakonne186. Część z nich to wspólnoty habitowe, ale jest także grupa wspólnot bezhabitowych, które na pozór jako osoby świeckie funkcjonowały w życiu społeczności mieszkańców Włocławka.
Trudno ustalić jak kształtowała się liczba zakonników przez cały okres międzywojenny. Na podstawie wykorzystanych w artykule materiałów, zasadniczo z końca interesującego nas okresu (1938), można określić, że w mieście było 314 zakonników. Wielkość tę stanowią: kapłani, bracia i siostry zakonne. Realizując swój charyzmat zakonny, posługiwali oni Kościołowi, a przez to i mieszkańcom miasta. Omawiając ich posługę podzielono ją na pięć elementów: posługa duszpasterska i pomoc w duszpasterstwie (działalność wspólnototwórcza), posługa oświatowa (zarówno ogólnoświatowa, jak i w znaczeniu prowadzenia szkół), posługa charytatywna (szpital, instytucje opiekuńcze, wydawanie obiadów), działalność usługowa (rolnicza, rzemieślnicza i inne), reklama miasta.
Na postawioną więc w artykule kwestię, co zakony dały społeczności Włocławka, można odpowiedzieć, że wniosły znaczny wkład w jego życie, zwłaszcza w dziedzinie: duszpasterstwa, oświaty, posługi charytatywnej, działalności usługowej, a nawet reklamy miasta. Przywoływane zazwyczaj wtedy, gdy nie radzono sobie z doraźnymi problemami i szukano nowych rozwiązań. Dawały nowe pomysły na rozwiązanie palących problemów i ludzi, którzy realizując swoje powołanie zakonne podejmowali ofiarny trud pracy. Choć oczywiście same zakony nie były w stanie rozwiązać wszystkich bolączek miejskich, to je nieco łagodziły. Jedynie ze smutkiem należy zauważyć, że po II wojnie światowej ludzie owładnięci ideologią ateistyczną i kierujący państwem pozbawili Kościół jego własnych środków materialnych oraz zniszczyli wspaniale działające instytucje. Natomiast mieszkańców m.in. Włocławka pozbawiono możliwości korzystania z działalności tych instytucji.
Źródła rękopiśmienne i maszynopisy
Archiwum Diecezji Włocławskiej (ADWŁ)
Archiwum Kurii Diecezji Włocławskiej (AKDWŁ):
Par. 227 (św. Jana Zlat 1920-1939);
Par. 228 (św. Stanisława z lat 1922-1939);
Par. 229 (Serca Jezusowego z lat 1935-1939);
Zak. I, 9 (Akta Kamilianów z lat 1938-39);
Zak. 1, 11 (Orionistów Orionistek z lat 1923-1939);
Zak. 1, 17 (Akta Reformatów we Włocławku z lat 1920-1939);
Zak. 1, 20 (Akta Sług Maryi z lat 1920-1939):
Zak. II, 3 (Akta Franc. M. z lat 1920-1939);
Zak. II, 7 (Akta Siostry Miłosierdzia z lat 1920-1939);
Zak. II, 16 (Akta Urszulanek we Włocławku z lat 1929-1939);
Zak. II, 17 (Akta Sióstr Westiarek z lat 1927-1935);
Zak. II, 18 (Akta Sióstr Wspólnej Pracy z lat 1920-1939).
Źródła drukowane
Diecezja Włocławska 2000, oprac. W. Frątczak i in., Włocławek 2000.
Librowski S., Ankieta Strat wojennych (1939-1945) Diecezja Włocławska, ABMK, t. 36(1978), s. 387-404.
Librowski S., Materiały do dziejów Diecezji włocławskiej czasu wojny 1939-1945, Seria 1- Ogólna, ABMK t. 38(1979), s. 191[4]-400[212].
Rocznik Diecezji Włocławskiej 1938, 1939, 2011.
Opracowania
Bartoszewski J., Honorat Koźmiński, w: EK, t. 6(1993), kol. 1206-1209.
Bojarska T., Janina Steinbok, w: Zasłużeni dla Włocławka, red. M. Wojciechowski, Włocławek 1991, s. 187.
Borkowska U., Urszulanki, w: EK, t. 19(2013), kol. 1406-1408.
Brzozecki S., Wspólnej Pracy Siostry od Niepokalanej Maryi, w: EK, t. 20(2014), kol. 998-999.
Duchniewski J., Honorackie zgromadzenia, w: EK, t. 6(1993), kol. 1202-1205. Duchniewski J., Bracia Słudzy Maryi Niepokalanej, w: EK, t. 2(1995), kol. 1006-1007.
Frącek T.A., Ziółkowski B., Majcher Anna, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 88-90.
Frącek T.A., Ziółkowski B., Matulka Janina, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 100-101.
Frątczak W., Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2, Włocławek 2001, s. 221-254.
Frątczak W., Zakony żeńskie w Diecezji włocławskiej, w: W Panu złożyłem nadzieję. Księga pamiątkowa ku czci Biskupa Czesława Lewandowskiego w 80. rocznicę urodzin, praca zbiorowa, Włocławek 2002, s. 178-197. Jastrzębska I., Orionistki, w: EK, t. 14(2010), kol. 791.
Jędrzejczak L., Owczarek Wojciech, w: WŁSB, t. 2(2005), s. 137-140. Jędrzejczak L., Rakowska Franciszka, w: WŁSB, t. 1(2004), s. 147-148.
Jędrzejczak L., Wojniewicz Michalina, w: WŁSB, t. 5(2008), s. 162-163. Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985.
Kuk J., Kamil Lellis, w: EK, t. 8(2000), kol. 501-502.
Kuk J., Kamilianie, w: EK, t. 8(2000), kol. 503-505.
Kujawski W., Bereśniewicz Aleksander Kazimierz, w: WŁSB, t. 3(2005), s. 7-10. Kujawski W., Zarys dziejów Diecezji włocławskiej, w: Diecezja Włocławska 2000, oprac. W. Frątczak i in., Włocławek 2000, s. 15-49.
Majdak B.K., Dzieje Zgromadzenia Orionistów.
Majdak B.K., Orione, w: EK, t. 14(2010), kol. 790-791. Majdak B.K., Orioniści, w. EK, t. 14(2010), kol. 791-792.
Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 2003.
Pawlak M., Oświata i szkolnictwo w latach 1918-1939, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2. Włocławek 2001, s. 141-169..
Pawlak Z., Z dziejów nauczania filozofii w seminarium duchownym we Włocławku, Włocławek, 2019.
Pawlak M., Steinbok Janina, w: WŁSB, t. 2(2005), s. 165-166.
Rejmanowski T., Opieka zdrowotna i społeczna w latach 1918-1939, w: Włocławek. Dzieje miasta, Włocławek 2001, s. 339-352.
Rejmanowski T., Rulka K., Seipp Józefa, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 143-144.
Rulka K., Placówki Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Diecezji włocławskiej, w: W Panu złożyłem nadzieję. Księga pamiątkowa ku czci Biskupa Czesława Lewandowskiego w 80. rocznicę urodzin, praca zbiorowa, Włocławek 2002, s. 198-213.
Rulka K., Owczarek, w: EK, t. 14(2010), kol. 1048-1049.
Rulka K., Siostry Służki w Seminarium Włocławskim 1918-2005, KDW, t. 88(2005), s. 479-485.
Rulka K., Zapiski z dziejów introligatorstwa we Włocławku, StWł, 15(2013), s.262-270.
Rygielska M., Honoratki, w: EK, t. 6(1993), kol. 1209-1211.
Szteinke A.J., Kościół Wszystkich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reformatów we Włocławku 1625-1997, Włocławek 1998.
Szteinke A.J., Sforski (Sworski) Narcyz Marcelin w zakonie Ksawery, w: WŁSB, t. 1(2004), s. 155-156.
Szteinke A.J., Dwornicki Walerian w zakonie Feliks, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 29-30.
Umiński W., Szarytki, w: EK, t. 18(2013), kol. 1424-1425.
Umiński W., Wincenty a Paulo, w: EK, t. 20(2014), kol. 661-662.
Winiarski A., Historia kościoła pw. św. Witalisa we Włocławku, Włocławek 2003.
Winiarski A., Historia placu katedralnego we Włocławku, Włocławek 2001.
Wiśniowski A., Franciszkanie-geneza dzieje po 1517. Reformaci, w: EK, t. 5 (1989), kol. 487-489.
Wiśniowski A., Franciszkanie-w Polsce po 1517. Reformaci, w. EK, t. 5(1989), kol. 501-505.
Witczak H., Dzieje Włocławskiej placówki Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, StWł, t. 21(2019), s. 645-647.
Witczak H., Mikulski Feliks, w: WŁSB, t. 8(2020), s. 113-114. Witczak H., Powstanie i rozwój sieci parafialnej we Włocławku, StWł 17(2015), s. 383-408.
Wójcik M., Służki NMP Niepokalanej, w: EK, t. 18(2013), kol. 431-433.
Zbudniewek J., Częstochowska Matka Boża. Bractwa i stowarzyszenia. Zjednoczenie Pań, w: EK, t. 3(1995), kol. 887-888.
Ziemann E., Westiarki Jezusa, w: EK, t. 20(2014), kol. 394.
Ziemann E., Zakon, w: EK, t. 20, Lublin 2014, kol. 1191-1192.
Ziemann E., Zgromadzenia zakonne, w: EK, t. 20, Lublin 2014, kol. 1371-1372.
Żabierek B, Zgromadzenie Braci Sług Maryi Niepokalanej (Bracia św. Józefa) we Włocławku, StWł 22(2020), s. 432-468.
Żylińska R., Franciszkanki - zgromadzenia zakonne. Rodziny kol. 544-545. Zynel A., Franciszek z Asyżu, w: EK, t. 5(1989), kol. 426-427.
B.K. Majdak, Orione, w: Encyklopedia katolicka (dalej: EK), t. 14(2010), kol. 790-791.
A. Żynel, Franciszek z Asyżu, w: EK, t. 5(1989), kol. 426-427.
J. Bartoszewski, Honorat Koźmiński, w: EK, t. 6(1993), kol. 1206-1209.
J. Kuk, Kamil Lellis, w: EK, t. 8(2000), kol. 501-502.
W. Umiński, Wincenty a Paulo, w: EK, t. 20(2014), kol. 661-662.
L Jędrzejczak, Owczarek Wojciech, w: Włocławski słownik biograficzny (dalej: WŁSB), red. S. Kunikowski, t. 2, Włocławek 2005, s. 137-140.
Rocznik Diecezji Włocławskiej 1939, s. 176.
Tamże, s. 177.
Tamże, s. 180.
Tamże, s. 44.
Tamże, s. 181.
Tamże, s. 182.
Tamże, s. 185-186.
Tamże, s. 188-189.
Tamże, s. 194.
Włocławska 2000, oprac. W. Frątczak i in., Włocławek 2000, s. 713.
H. Witczak, Powstanie i rozwój sieci parafialnej we Włocławku, „Studia Włocławskie" (dalej: StWł) 17(2015), s. 390.
A. Wiśniowski, Franciszkanie-geneza i dzieje po 1517. Reformaci, w: EK, t. 5(1989), kol. 487-489; tenże, Franciszkanie w Polsce po 1517. Reformaci, w: EK, t. 5(1989), kol. 501-505.
Diecezja Włocławska..., s. 713.
A.J. Szteinke, Sforski Narcyz Marcelin w zakonie Ksawery, w: WŁSB, t. 1(2004), s. 155-156.
Tenże, Dwornicki Walerian w zakonie Feliks, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 29-30.
Tamże, s. 44.
Tamże, s. 47.
M. Morawski, Monografia Włocławka, Włocławek 2003, s. 327.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo w latach 1918-1939, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2, Włocławek 2001, s. 144.
A.J.Szteinke, Kościół Wszystkich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reformatów we Włocławku 1625-1997, Włocławek 1998, s. 42.
S.Librowski, Materiały do dziejów Diecezji Włocławskiej, Archiwa Biblioteki Muzea Kościelne (dalej: ABMK), t. 38(1979), s. 336-337.
Diecezja Włocławska..., s.784.
W. Umiński, Szarytki, w: EK, t. 18(2013), kol. 1424-1425.
K. Rulka, Placówki Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Diecezji włocławskiej, W Panu złożyłem nadzieje. Księga pamiątkowa ku czci Biskupa Czesława Lewandowskiego w 80. rocznicę urodzin, praca zbiorowa, Włocławek 2002, s. 200-201.
T.Rejmanowski, K. Rulka, Seipp Józefa, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 143-144.
K. Rulka, Placówki Sióstr..., s. 208.
S.Librowski, dz. cyt., s. 387.
L.Jędrzejczak, Rakowska Franciszka, w: WŁSB, t. 1(2004), s. 147-148.
Tenże, Wojniewicz Michalina, w: WŁSB, 1. 5(2008), s. 162-163.
Diecezja Włocławska..., s. 790.
S. Brzozecki, Wspólnej Pracy Siostry od Niepokalanej Maryi, w: EK, t. 20(2014), kol. 998-999.
Diecezja Włocławska..., s. 791.
J. Duchniewski, Honorackie zgromadzenia, w: EK, t. 6(1993), kol. 1202-1205.
E. Ziemann, Westiarki Jezusa, w: EK, 1. 20(2014), kol. 394.
W. Frątczak, Zakony żeńskie w diecezji włocławskiej, w: W Panu złożyłem nadzieję. Księga pamiątkowa..., s. 181.
W. Kujawski, Bereśniewicz Aleksander Kazimierz, w: WŁSB, t. 3(2005), s. 7-10.
E. Ziemann, dz. cyt., kol. 394.
Diecezja Włocławska, s. 789.
S. Librowski, dz. cyt., s. 355.
M. Rygielska, Honoratki, w: EK. t. 6(1993), kol. 1209-1211.
Diecezja Włocławska..., s. 744-745.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
J. Duchniewski, Bracia Słudzy Maryi Niepokalanej, w: EK, 1. 2(1995), kol. 1006–1007.
S. Librowski, dz. cyt., s. 375.
B. Żabierek, Zgromadzenie Braci Sług Maryi Niepokalanej (Bracia św. Józefa) we Włocławku, StWł, 22(2020), s. 435.
S. Librowski, dz. cyt., s. 341.
B. Żabierek, dz. cyt., s. 441.
Tamże, s. 443-444.
K. Rulka, Zapiski z dziejów introligatorstwa we Włocławku, StWł, 15(2013), s. 267.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, w: Włocławek. Dzieje miasta..., s. 234.
T Rejmanowski, Opieka zdrowotna i społeczna w latach 1918-1939, w: Włocławek. Dzieje miasta..., s. 349.
B. Żabierek, dz. cyt., s. 450.
M. Pawlak, Steinbok Janina, w: WŁSB, t. 2(2005), s. 165-166, T. Bojarska, Janina Steinbok, w: Zasłużeni dla Włocławka, red. M. Wojciechowski, Włocławek 1991, s. 187.
J. Zbudniewek, Częstochowska Matka Boża. Bractwa stowarzyszenia. Zjednoczenie Pań, w: EK, t.3(1995), kol. 887-888.
A. Winiarski, Historia placu katedralnego we Włocławku, Włocławek 2001, s. 53.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo..., s. 161.
Tamże, s. 164.
Tamże, s. 161.
Tamże, s. 145.
Z. Pawlak, Z dziejów nauczania filozofii w Sem. Duch we Włocławku, Włocławek 2019, s. 8.
M. Wójcik, Służki NMP Niepokalanej, w; EK, t. 18(2013), kol. 431-433.
Diecezja Włocławska, s. 780.
K. Rulka, Siostry Służki w Seminarium Włocławskim 1918-2005, Kronika Diecezji Włocławskiej (dalej: KDW), t. 88(2005), s. 483.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
S. Librowski, dz. cyt., s. 348.
Morawski, dz. cyt., s. 349.
W. Frątczak, Zakony żeńskie... s. 185.
H. Witczak, Mikulski Feliks, w: WŁSB, t. 8(2020), s. 113-114.
R. Żylińska, Franciszkanki - zgromadzenia zakonne. Rodziny Maryi, w: EK, t. 5(1989), kol. 544-545.
Diecezja Włocławska..., s. 765.
H. Witczak, Dzieje włocławskiej placówki Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, StWł, t. 21(2019), s. 645-647.
T.A. Frącek, B. Ziółkowski, Majcher Anna, w: WŁSB, t. 4(2006), s. 88-90.
S. Librowski, dz. cyt., s. 342-343.
H. Witczak, Dzieje włocławskiej placówki..., s. 648.
Tamże, s. 653-654.
S. Brzozecki, Wspólnej Pracy Siostry od Niepokalanej Maryi, w: EK, t. 20(2014), kol. 998-999.
W. Kujawski, Zarys dziejów Diecezji włocławskiej, w: Diecezja Włocławska... s.47.
W domu przy ul. Orlej były: 53 siostry po ślubach wieczystych, 23 po czasowych, 16 postulantek; przy ul. Seminaryjskiej było 5 sióstr; przy ul. Leśnej było: 19 profesek 31 nowicjuszek. Zob. S. Librowski, dz cyt., s. 358, 364, 380.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
Tamże.
S. Librowski, dz. cyt., s. 363, 381.
Diecezja Włocławska..., s. 795.
S. Librowski, dz. cyt., s. 364.
Tamże, s. 379.
Tamże.
Tamże, s. 363, 381.
M. Pawlak, Steinbok Janina, s. 165-166; T. Bojarska, dz. cyt., s. 187-188.
U. Borkowska, Urszulanki, w; EK, t. kol. 1406-1408.
Tamże.
S. Librowski, dz. cyt., s. 351.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo..., s. 164.
Tamże, s. 161.
B. K. Majdak, Orioniści, w: EK, t. 14(2010), kol. 791-792.
I. Jastrzębska, Orionistki, w: EK, t. 14(2010), kol. 791.
Diecezja Włocławska..., s. 726.
Rocznik Diecezjalny 2011, s. 168.
T. Rejmanowski, Opieka zdrowotna społeczna w latach 1918-1939, s. 349.
S. Librowski, dz. cyt., s. 368-370, 372.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 191.
S. Librowski, dz. cyt., s. 377.
Tamże, s. 373.
B. K. Majdak, Dzieje Zgromadzenia Orionistów, s. 141.
Diecezja Włocławska..., s. 759.
S. Librowski, dz. cyt., s. 379.
Diecezja Włocławska..., s. 726-727.
J. Kuk, Kamilianie, w: EK, t. 8(2000), kol. 503-505.
S. Librowski, dz. cyt., s. 332-333.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, s. 235.
S. Librowski, dz. cyt., s. 332–335.
Rocznik Diecezjalny 2011, s. 168.
A. J. Szteinke, Kościół Wszystkich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reformatów..., s.44.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 191.
Diecezja Włocławska..., s. 759.
Tamże, s. 794-795.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
B. Żabierek, Zgromadzenie Bracia Sług Maryi Niepokalanej, s. 441.
Tamże, s. 443-444.
A. J. Szteinke, Kościół Wszystkich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reformatów. s. 42.
H. Witczak, Dzieje Włocławskiej placówki..., s. 639–641.
S. Librowski, dz. cyt.
Diecezja Włocławska..., s. 726.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
Tamże.
Diecezja Włocławska..., s. 794.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, s. 234.
A. J. Szteinke, Kościół Wszystkich Świętych klasztor Franciszkanów-Reformatów..., s. 44.
Tamże.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
B. Żabierek, dz. cyt., s. 450.
Tamże, s. 381.
Tamże, s. 374.
Tamże, s. 332-335.
M. Morawski, dz. cyt., s. 327.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo..., s. 144.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
Diecezja Włocławska..., s. 795.
Tamże, s. 759.
T. Bojarska, dz. cyt., s. 187.
M. Pawlak, Oświata szkolnictwo..., s. 161-164.
Tamże, s. 164.
A. Winiarski, Historia placu katedralnego we Włocławku, Włocławek 2001, s. 53.
M. Pawlak, Oświata szkolnictwo..., s. 161-164.
Tamże, s. 164.
S. Librowski, dz. cyt., s. 381.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo..., s. 161-164.
Tamże, s. 164.
B. Żabierek, dz, cyt., s. 441.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
M. Pawlak, Oświata i szkolnictwo..., s. 164.
S. Librowski, dz. cyt., s. 362.
B. Zabierek, dz. cyt., 5. 443-444.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
M. Wójcik, Służki NMP Niepokalanej, w: EK, t. 18(2013), kol. 431-433.
Diecezja Włocławska.... s. 780.
Tamże.
W. Frątczak, Zakony żeńskie.... s. 179.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, s. 235.
H. Witczak, Dzieje Włocławskiej placówki..., s. 648-658.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
S. Librowski, dz. cyt., s. 101.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
M. Rygielska, Honoratki, w: EK, t. 6(1993), kol. 1209-1211.
W. Frątczak, Zakony żeńskie..., s. 182.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
B.K. Majdak, Dzieje Zgromadzenia Orionistów, s. 141.
B. Żabierek, dz. cyt., s. 450.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
S. Librowski, dz. cyt., s. 379.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, s. 234.
Tamże.
S. Librowski, dz. cyt., s. 362.
Diecezja Włocławska..., s. 794-795.
W. Frątczak, Kościół Rzymskokatolicki we Włocławku, s. 234.
Diecezja Włocławska..., s. 795.
A. J. Szteinke, Kościół Wszystkich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reformatów...,s. 47.
Są to stowarzyszenia: Kobiet Wspólna Praca, Zjednoczenie Pań o Działalności Katolickiej pw. Matki Bożej Częstochowskiej Królowej Korony Polskiej, Oświata Wychowanie.
Są to: Franciszkanie-Reformaci, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo (szarytki), Zgromadzenie Sióstr Westiarek Jezusa (westiarki), Zgromadzenie Małych Sióstr Niepokalanego Serca Maryi (Honoratki), Zgromadzenie Sług Najświętszej Maryi Panny Trzeciego Zakonu św. Franciszka z Asyżu (Bracia św. Józefa), Zgromadzenie Matki Bożej Częstochowskiej, Zgromadzenie Służek NMP Niepokalanej (służki), Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi, Zakon św. Urszuli Unii Rzymskiej (urszulanki czarne), Zgromadzenie Małego Dzieła Bożej Opatrzności (orioniści), Zgromadzenie Sióstr Małych Misjonarek Miłosierdzia (orionistki), Zakon Kleryków Regularnych Posługujących Chorym (kamilianic).
