Z dziejów Konina w XII i XIII wieku

Wstęp

Pojęcie „małych Ojczyzn” w ostatnich latach robi zawrotną karierę, w oparciu o przyjęte założenie ukazywania małych ojczyzn powstało wiele prac popularno-naukowych i naukowych, które pogłębiają znajomość lokalnej historii.

Dla nas tu zgromadzonych „małą Ojczyzną” jest Konin i jego otoczenie. Okres XII - XIII wieku jest bardzo ciekawym czasem dla konińskiego zespołu osadniczego, ze względu na zmieniające się osadnictwo, a także jego formę. Jest to również okres w którym zostało ulokowano miasto, a co za tym idzie wzrosło znaczenie Konina, jako ośrodka lokalnej władzy.

W oparciu o to pojęcie należy spojrzeć na Jubileusz 900-lecia Diecezji Włocławskiej. Zwłaszcza, że podstawą istnienia diecezji są parafie, a więc każda praca mówiąca o parafii w ramach diecezji ubogaca materiał historyczny dotyczący dziejów określonej diecezji. W to zagadnienie wpisuje się dzisiejsza sesja historyczna i wygłoszone w jej ramach wykłady.

Dla ułatwienia w korzystaniu z tego wykładu, wprowadzono podział na punkty: 1. Państwo w fazie organizacji; 2. Osadnictwo - teoria; 3. Problemy gospodarcze państwa; 4. Koniński zespół osadniczy; 5. Kiedy lokowano miasto Konin?

1. Państwo w fazie organizacji

Polska, a właściwie państwo Piastów pojawiło się na mapie średniowiecznej Europy w roku 966, gdy władca wraz ze swoim otoczeniem przyjął chrzest i zgodził się, aby jego poddani zostali chrześcijanami. Jednak przedmiotem tego przedłożenia nie jest wiara władcy, ani przyczyny i skutki przyjęcia tego sakramentu w świetle wiary, ale podejmiemy spojrzenie na sprawy społeczne.

Niemniej jednak zauważmy, że kolejnym etapem związanym z chrystianizacją kraju było powołanie do istnienia w roku 968 pierwszej diecezji w Poznaniu. Powoli zmieniało się oblicze kraju stając się powoli chrześcijańskim. Wtedy też zapewne strona kościelna zobowiązała się do pomocy w administrowaniu krajem, unowocześnienie gospodarki i pośrednictwa w polityce międzynarodowej.

Faktycznie jednak dopiero męczeńska śmierć św. Wojciecha w roku 997 doprowadziło do zainteresowania Polską na arenie międzynarodowej. Jego śmierć spowodowała lawinę działań z tym związanych. W Rzymie w 999 ogłoszono męczennika świętym i postanowiono w roku 1000 w Polsce zorganizować wielkie dziękczynienie z biskupa męczennika, ogłaszając go patronem piastowskiego państwa.

Wydarzenie, to zwane Zjazdem Gnieźnieńskim zgromadziło cesarza Ottona z dostojnikami cesarstwa, przedstawicieli papiestwa i władze polskie. a więc gospodarza – Bolesława Chrobrego wraz z przedstawicielami rycerstwa i duchowieństwa. Spotkanie to miało charakter zarówno synodu kościelnego, jak i zjazdu świeckich dostojników państwowych.

Skutkiem zjazdu było ustanowienie nowej organizacji kościelnej: powstała metropolia w Gnieźnie i diecezje sufragalne w: Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, nadal też istniała diecezja w Poznaniu. Władca potwierdził wprowadzenie do systemu prawnego państwa zasad chrześcijańskich, jako obowiązujących w państwie. Powstałe diecezje miały przede wszystkim zajmować się chrystianizacją kraju, ale także pomocą w administrowaniu państwa.

Niestety już w 1013 upada diecezja w Kołobrzegu, na skutek nie ustabilizowanego jeszcze chrześcijaństwa i podnoszenia głowy przez żywioł pogański. To wydarzenie spowodowało, że trzeba było tę lukę zapełnić, dlatego też szukano odpowiedniego miejsca na siedzibę diecezji, a przy okazji uzupełnienie luk administracyjnych. W ten sposób powstaje diecezja w Kruszwicy ok. 1025 roku. W tym też roku, odbyły się w Polsce dwie koronacje, najpierw starego władcy - Bolesława Chrobrego, który wkrótce zmarł, a następnie jego syna Mieszka II.

Najprawdopodobniej jednak, obciążenia podatkowe, a także wpływy pogańskie i ogólnie niechęć do rodu panującego spowodowały wielkie zaburzenia społeczne w latach 30-tych XI w., które doprowadziły do zachwiania się dynastii panującej i wielkich zaburzeń społecznych. Ostatecznie w Wielkopolsce i na Mazowszu upadła zarówno organizacja władzy państwowej, jak i kościelnej. Mówiono, że w ruinach katedry gnieźnieńskiej wypasał się dzikie zwierzęta.

Ród panujący wezwał pomoc z Niemiec, sprowadzono księcia Kazimierza prawdopodobnie przebywającego wtedy w jednym z klasztorów na terenie Niemiec, którego później nazwano Odnowicielem. Z pożogi ocalała Małopolska i Śląsk, wtedy też przeniesiono stolicę do Krakowa. Natomiast w Wielkopolsce i na Mazowszu nowy władca odnowił organizację państwową po roku 1038. On sam i jego syn Bolesław Śmiały doprowadzili do odbudowy kraju i wznowienia organizacji kościelnej. W tym też czasie (1076) powstało biskupstwo w Płocku i Białogardzie.

2. Osadnictwo - teoria

Ostateczne nowym władcą zostaje Bolesław Krzywousty, który dla zaprowadzenia porządku w sprawach kościelnych zaprasza legata papieskiego kard. Idziego z Tuskulum (pobyt 1123-1125), który powołuje do istnienia diecezje we Włocławku i Lubuszu, nieco później powstaje diecezja w Wolinie (1140).

Niestety władca ten pod wpływem własnych niełatwych doświadczeń rodzinnych, związanych z walkami z ojcem (Władysław Herman) i bratem z nieprawego łoża (Zbigniew), ogłasza swój testament dotyczący pierwszeństwa władzy w rodzie piastowskim, który zapoczątkuje podział dzielnicowy.

Jego następcy szybko zauważą, jak wielki był to błąd, ale nie było łatwo z tego problemu wyjść. Wielką pomocą w zjednoczeniu państwa byli arcybiskupi gnieźnieńscy i inni światli dostojnicy państwowi. Pierwszym, który pod swoim berłem zgromadził większość ziem polskich był Przemysław II, który w 1295 przyjął koronę królestwa Polskiego. Niestety krok ten przypłacił życiem, gdyż zabito go w roku następnym 1296.

Państwo cierpiało na skutek niepewnej sytuacji politycznej stąd w początkach XIV w., w 1306 władzę w Polsce obejmuje czeska dynastia panująca. Kolejne więc lata to najpierw usunięcie najeźdźców, a następnie ciągle panująca walka dynastyczna. Podziały dynastyczne opanował Władysław Łokietek, a jego syn Kazimierz Wielki będzie już panował niezależnie.

Osadnictwo na prawie niemieckim (magdeburskim) lub jego wersji stosowanej w Polsce na prawie średzkim (Środa Śląska). Reforma ta na ziemiach polskich oparta była na zasadzie lokacji. Lokacja łączyła w sobie trzy elementy:

- przyjęcie prawa (niemieckiego);

- przebudowa struktury ekonomicznej;

- przekształcenie układu przestrzennego miasta.

Lokacji dokonywał właściciel danego terenu, który wskazywał zasadźcy (lokatorowi) miejsce lokowania. Wykonaniem lokacji zajmował się lokator. Na czele miasta, po lokacji, stawał się zazwyczaj tenże zasadźca jako wójt (advocatus). Według tego prawa na czele miasta stał dziedziczny wójt. Sprawował on władzę wykonawczą i sądowniczą, miasto było odrębnym okręgiem sądowniczym, a swoją władzę wykonywał wraz z ławnikami. Za pełnienie swych obowiązków wójt otrzymywał bogate uposażenie i wiele przywilejów. Był urzędnikiem panującego jako pana miasta.

Lokowane miast miały uprawnienia ekonomiczne:

- immunitet ekonomiczny,

- lata wolne i nadania.

Immunitet polegał na zwolnieniu miasta z danin w naturze i świadczeń osobistych, a wprowadzenie w to miejsce czynszu pieniężnego. Nadania gruntowe otrzymywali: wójt, kościół miejski i osadnicy. Wyznaczano obszar, na którym powstawał: rynek, ulice, budynki użyteczności publicznej. Dodatkowo określano teren na pastwiska i ziemie orną.

Zazwyczaj z reformą związane było tzw. translatio civitatis, czyli przeniesienie ośrodka miejskiego na nowe bardziej dogodne z punktu widzenia obronnego miejsce, a stary ośrodek stawał się wsią. Wyznaczając granice miasta, dokonywano przesiedleń, tworząc z luźnych osiedli, czy kilku wsi jeden organizm miejski.

3. Problemy gospodarcze państwa

Osadnictwo na ziemiach polskich przed chrztem i po nim przez wiele wieków oparte było na systemie opolny, który ciągle był modyfikowany. Tworząc na swoim terenie centra władzy państwowej związane z wielkimi grodami, a także nieco mniejsze strzegące szlaków komunikacyjnych, zwłaszcza brodów, będące również pod zarządem urzędników państwowych.

Tak funkcjonujący system państwowy, powoli okazywał się niewydolny. Problemem była rozwijająca się administracja, zwłaszcza utrzymanie znacznych zastępy wojów książęcych, uroczystości państwowe (w roku 1000 - zjazd gnieźnieński i kanonizacja św. Wojciecha; w 1025 - koronacja Bolesława Chrobrego, jego pogrzeb, koronacja Mieszka II), wszystko to pochłaniało olbrzymie sumy, których nie byli w stanie zebrać państwowi poborcy podatkowi. Wydaje się, że nadmiernej fiskalności przeciwstawiali się zwolennicy dawnego systemu społecznemu, oporni wobec zmian wprowadzanych przez rodzące się państwo.

Trzeba było zwiększyć zarówno areał upraw rolnych, jak pomnożyć plony. Niewątpliwym problemem był też ciągły brak rąk do pracy, dlatego trzeba było sprowadzić ciągle nowych ludzi do pracy.

Niewątpliwie pomocą dla państwa byli sprowadzani z zachodu zakonnicy (najpierw benedyktyni, a później cystersi) zakładający swoje klasztory. Zakonnicy wcześniej będący w klasztorach na terenie Niemiec, Francji, Włoch, zapoznawali się tam z gospodarką rolną opartą na nowoczesnych zasadach (jak na tamte czasy), przywozili je do Polski i tu z nich korzystali. Pozwalało to na zwiększenie terenów rolnych i opłacalności gospodarstw, zarówno zakonnych, jak i prywatnych. A co za tym idzie, wstępujący do klasztorów Polacy, tworzyli sprawnie działający system gospodarczy, który prowadził do rozwoju edukacji rolnej.

Kolejnym pomysłem, na rozwój gospodarczy państwa, było dzielenie się produkcją rolną z innymi, czyli zorganizowanie handlu produktami rolnymi. Na tym podłożu powstało osadnictwo na prawie polskim, które rozwinęło się w XI i XII wieku. Zorganizowano system osad targowych, które podlegały urzędnikom książęcym (mir książęcy), a w których każdy człowiek mógł bezpiecznie handlować. Wszyscy jednak handlujący musieli płacić podatki w naturze państwu. Oczywistym było, że osady w których odbywały się targi zwiększały ilość własnych mieszkańców.

Kiedy i to wydawało się nie wystarczające postanowiono ożywić działalność rzemieślniczą i handlową o szerszym zasięgu. W ten sposób powstaje osadnictwo oparte na prawie niemieckim, które rozwinęło się w XIII i XIV wieku. Zakładało ono osadnictwo na podstawie lokacji, czyli zaczęły powstawać miasta. Wszyscy mieszkańcy miasta mieli obowiązek płacenia podatków w gotówce. Niewątpliwie gospodarka oparta na tej działalności dała bogactwo zarówno miastom, jak i całemu państwu.

4. Koniński zespół osadniczy

Granice konińskiego zespołu osadniczego wytyczał promień o długości około 10 km od centrum średniowiecznego miasta. Przebiegała ona:

- od północny, przez zespół jezior rynnowych (gosławicko-pątnowski);

- granicę północno-wschodnią wytyczała Dolina Grójecka (nieco bliżej);

- wschodnią, ujście Wiercicy do Warty;

- południowo-wschodnią, morenowy teren pokryty lasami w okolicy Złotej Góry i bardziej na zachód, lasy w okolicy Braniewo-Kowalewek;

- południowa, w rejonie wsi Krągola-Barczygłów;

- zachodnią, dolina biegu Strugi Kawnickiej, wpadającej pod Radoliną do Warty.

Przez zespół osadniczy przechodziły dwa zasadnicze szlaki komunikacyjne o zasięgu międzynarodowym:

- czesko-wschodniopomorski;

- zachodniopomorsko-ruski.

Ponadto szlaki o znaczeniu lokalnym (m.in. Kalisz -Kruszwica), częściowo wchodzące w przebieg tras szlaków międzynarodowych.

Szlak kalisko-kruszwicki miał z Konina na północ dwie trasy:

I – do Kazimierza, omijając od zachodu ciąg Jezior Gosławicko-Pątnowskich, dalej z Kazimierza do Kleczewa, Strzelna i Kruszwicy;

II – z Konina na północ do Jezior Gosławicko-Pątnowskich, przez Licheń. Podstawą do obliczania połowy drogi z Kruszwicy do Kalisza był wariant II.

Gród obronny. W miejscu najdogodniejszej dla przeprawy przez Wartę, w szerokiej dolinie, wykorzystując walory strategiczne, powstał gród broniący przeprawy (nazwany później Kaszuba), który ulokowano na miejscu dawnej osady otwartej z przełomu VI/VII wieku. On prawdopodobnie był pierwszym etapem osadniczym dla powstałego w średniowieczu miasta Konina. Znajdował się ok. 3,5 km na zachód od centrum lokacyjnego wśród rozlewisk Warty w pobliżu ujścia Powy. Istniał przez dwa wieki (X – XII). Nie ustalono jednoznacznie, kiedy gród upadł, czy był to koniec XII, czy początek XIII wieku. Przyczyną upadku było prawdopodobnie niszczące działanie Warty, której poziom podnosił się i woda zmieniała koryto, rozmywając umocnienia. Gród miał 100-120 m średnicy, otoczony był podwójnym wałem drewniano-ziemnym z fosą, od strony wschodniej znajdował się pomiędzy korytem Warty i starorzeczem Powy.

Znane jest miejsce grodu, natomiast nie wiadomo, jaki obszarowo duży i jaki charakter posiadał teren osady, który zapewne rozwijał się pod osłoną grodu. Choć o jego istnieniu świadczy jedynie cmentarzysko odległe o 2 km od grodu na południowy wschód.

Gdy gród i związane z nim podgrodowe osiedle były za małe, obszar zbyt szczupły dla pomieszczenia się zwiększającej się liczby ludności, zaczęto zasiedlać nowe, dogodniejsze do tego celu miejsce. We wczesnym średniowieczu osadnictwo skupiało się głównie w obrębie dolin i na ich terasach, dopiero w późniejszej fazie stopniowo zaczęto zajmować wysoczyzny. Na obszarze Wielkopolski był to okres XII i XIII w., rozwijało się wtedy osadnictwo na prawie polskim. W czasie, gdy funkcjonował jeszcze gród, w pewnej odległości od rzeki, zaczyna rozwijać się osada przy drodze wiodącej do przeprawy.

Osada targowa rozwinęła się prawdopodobnie w drugiej połowie wieku XII i była położona wyżej uniezależniając się w ten sposób od rzeki. Znajdował się około 6 km na południowy zachód od centrum lokacyjnego. Trzeba jednak stwierdzić, że czasu powstania tego osiedla nie potwierdzają najstarsze odkryte przy tamtejszym kościele pochówki, datowane na połowę XIII wieku. Istnieją przypuszczenia, że nad Pową w Starym Mieście, wystawiono gród, jednak ta teza nie ma potwierdzenia w materiale archeologicznym.

Według tradycji pierwsza świątynia powstała w tym miejscu w początkach XII wieku, podawana jest rok 1119. Świątynia ta została ufundowana przez Piotra Dunina, pod wezwaniem św. Piotra, a zbudowana została z kamienia ciosanego. Również i tego nie potwierdzają prace archeologiczne. Według tych badań kościół romański funkcjonujący obecnie, jako boczna kaplica, miałby powstać w połowie XIII w. Choć logika i tradycja wskazywała by na jego wcześniejsze powstanie.

Teren lokacji. Kapryśna Warta przesuwająca swoje koryto i zmieniająca poziom wody, doprowadziła do upadku grodu i prawdopodobnie jego przesunięcia w stronę wschodnią, na wyspę leżącą w ramionach (odnogach) rzeki. W tym miejscu ulokowano miasto. Mimo szerokiego rozlewiska rzeki woda była płytka, a prąd niewielki, co ułatwiało przeprawę. Przyjmuje się, że przeniesienie miejsca przeprawy spod Kaszuby i budowa grodu na terenie późniejszego miasta lokowanego nastąpiły już w połowie XII w. Pogląd ten oparty jest na przypuszczeniu, że słup koniński - od połowy XII do początku XIX wieku - stał w tym samym miejscu, w pobliżu najpierw grodu, a później zamku. Fakt istnienia grodu drewniano-ziemnego potwierdzają osoby zeznające na procesie przeciw Krzyżakom. Kolejnym argumentem za istnieniem grodu mógłby być fakt istnienia komory celnej w przed lokacyjnym Koninie, co potwierdzają źródła z wieku XIV.

Brak jednak dowodów na rozwinięcie osady podgrodowej lub targowej w nowym miejscu. Zapewne obok istniejącej przeprawy i broniącego jej gródka, jeżeli nawet nie było tu osady, zaczęli pojawiać się pojedynczy osadnicy. To oni zauważyli korzyści płynące z osiedlenia się w tym miejscu, a w przyszłości spowodowali założenie miasta. Do korzyści tych zapewne zaliczono:

- bliskość przeprawy przez rzekę,

- częściowe ujarzmienie ramion rzeki groblami i mostami,

- bezpieczeństwo przed napadami w naturalnie obronnym miejscu.

Lokacja. Osadnictwo oparte na osadach targowych i wolności handlu pod opieką panującego, powoli staje się niewystarczające i szuka się nowego sposobu osiedlania ludności i innego sposobu funkcjonowania, opartego już nie tylko na rolnictwie i daninach w naturze, ale także na pracy rzemieślnika i kupca oraz podatkach w pieniądzu. W XIII i XIV wieku dotychczasowy sposób osiedlania zostaje zastąpiony osadnictwem na prawie niemieckim. Reforma ta na ziemiach polskich oparta była na zasadzie lokacji.

W połowie XIII wieku zespół osadniczy składał się z osady Stare Miasto i gródka z podegrodziem. Wyspa, położona pośród trzęsawisk, starorzeczy i rozlewisk kapryśnej Warty, stanowiło bardzo dobry punkt obronny. Dlatego też tu postanowiono założyć miasto, choć trudno stwierdzić, na ile wyspa była zagospodarowana. Teren wyspy był zróżnicowany: niewielkie wzniesienie w rejonie obecnego placu pl. Zamkowego i niżej położone tereny bagniste, na północ od dzisiejszego kościoła parafialnego. Zapewne jakieś zagospodarowanie musiało nastąpić jeszcze przed lokacją, czyli w połowie XIII w.

Miasto lokacyjne wtedy powstałe, obejmowało północną część wyspy, a więc obecny pl. Wolności i jego bezpośrednie zaplecze. Natomiast na teren dzisiejszego pl. Zamkowego znajdował się gródek (w czasach Kazimierza Wielkiego zbudowano tu zamek ok. 1359) ze stojącym naprzeciw niego kościołem, według tradycji był to kościół św. Bartłomieja powstał w roku 1140, fundowany również przez Piotra Dunina i słupem drogowym (1151).

5. Kiedy lokowano miasto Konin ?

Pytanie to jest zasadnicze dla naszych rozważań. Wiemy bowiem, że w nocy z 23/24.09. 1331 wojska krzyżackie zniszczyły Konin. Ale, czy była to jeszcze osada targowa o nazwie Konin, czy już miasto lokowane o nazwie Konin.

Niestety nie zachował się oryginalny przywilej lokacyjny. Znany przywilej dla wójta konińskiego Wilhelma, mieszczanina sieradzkiego, spisany według wzoru lokacyjnego opisuje uposażenie i obowiązki tegoż wójta, datowany jest na rok 1359. Początkowo on był traktowany jako akt lokacyjny miasta, jeśli byłby to akt założycielski, to wskazywałby na powstanie miasta po zawierusze krzyżackiej.

Jednak istnieje cały szereg dokumentów z XIII wieku, które również należy rozważyć. Pierwszym z nich jest dokument datowany na 24.06.1293, dotyczący lokacji Dobrosołowa, na którym jako świadek występuje wójt Gosław z Konina. Istnienie wójta wskazuje, że w Koninie było już miasto lokowane. Ponadto znane są dokumenty wydane w Koninie przez Przemysława II z lat: 1284 i 1292.

W tym miejscu trzeba się odwołać do wydarzeń z XIII w., otóż w drugiej połowie XIII wieku na terenie wielkopolski prowadzone były walki dynastyczne pomiędzy: Bolesławem Pobożnym i Kazimierzem Kondratowiczem, które ostatecznie zakończyły się pokojem w 1258. Zawarto wtedy układ, zakładający podział kasztelanii lądzkiej, której zachodnią część wraz z Lądem otrzymał Bolesław Pobożny, jednak za cenę zniszczenia grodu w Lądzie. Wschodnia zaś pozostała przy Kazimierzu, który dla swojej części Wielkopolski zorganizował ośrodek władzy w Koninie. A mimo iż, w 1266 teren ten wrócił do Bolesława Pobożnego, to centrum władzy kasztelani pozostało już w Koninie. Znani są kasztelani konińscy z tamtych czasów: Michał z Koszanowa występujący w latach 1311-1312 oraz Piotr znany z 1316. W początkach XIV w., w toku reformy administracyjnej książąt głogowskich siedziby nowych okręgów, czyli dystryktów, lokowano w ośrodkach na prawie niemieckim.

Konin znajdował się wśród tych miast, które opowiadały się po stronie Władysława Łokietka w jego walce o zjednoczenie kraju, a ostatecznie wszedł w skład jego posiadłości w 1312 roku.

Ostatecznie więc wydaje się, że miasto zostało lokowane w 2 połowie XIII wieku jako siedziba władz wschodniej części wielkopolski. Lokacja dokonała się pomiędzy rokiem 1258 a 1293, z którego znany jest wójt Gosław z Konina.

Podsumowanie

Koniński zespół osadniczy obejmuje obszar o promieniu 10 km od centrum lokacyjnego miasta. W jego granicach funkcjonowała osadnictwo jeszcze przed chrztem Polski. Na podstawie przedstawionego wykładu można wyodrębnić trzy fazy osadnictwa:

- gród obronny funkcjonujący w okresie X – XII w., którego jednak miejsca osadnictwa nie zlokalizowano;

- osada targowa - Konin, funkcjonująca w oparciu o osadnictwo na prawie polskim, w okresie XII – XIII w., później nazywana Starym Miastem;

- miasto lokowane - Konin, którego powstanie łączy się z przesunięciem szlaku (brodu) na wschód i powstaniem nowego grodu. Powstało ono w 2 połowie XIII wieku, jako centrum lokalnej władzy. Wydaje się, że dokonało się to pomiędzy rokiem 1258 a 1293.

Każdy z tych etapów był tak samo ważny, gdyż wiązał się z przemianami społecznymi w Polsce. Mimo iż dziś, Stare Miasto i Konin stanowią oddzielne jednostki administracyjne, to przez długie wieki stanowiły jedną parafię (dokładniej obie parafie miały wspólnego proboszcza). Taki stan rzeczy trwał do roku 1861. A proboszczowie bardziej chcieli rezydować w Starym Mieście niż w Koninie, czego przykładem może być ks. kan. Maciej Drozdowski (+7.12.1861), pełniący swój urząd przez ponad 40 lat.

Bibliografia:

Źródła drukowane:

- Długosz J., Roczniki, czyli kronika sławnego Królestwa Polskiego, księgi 5-6 Warszawa 1973, księga 7, Warszawa 1974;

- Lustracje miasta Konina z XVI-XVIII wieku, wydał W. Maisel, „Rocznik Koniński”, t. 7:1980;

- Łaski J., Liber beneficiorum, t. 1, Gniezno 1880, s. 238-243;

- Materiały źródłowe do dziejów Konina (I), zebrał i opracował W. Maisel, „Rocznik Koniński”, t.8: 1980, s. 161-173;

- Przywileje Konina. Privilegia civitalis Coniniensis, wydawca W. Maisel, „Rocznik Koniński”, t. 5:1977, s. 99-165;

Opracowania:

- Abraham W., Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XI, Poznań 1962;

- Chorąży B., Konin, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pr. zbiorowa pod redakcją F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 4, Warszawa 1883, s. 335

- Dąbrowski K., Konin wczesnośredniowieczny, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa, pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 77-106;

- Diecezja Włocławska 2000, Włocławek 2001.

- Dunin-Wąsowicz T., Topografia wczesnośredniowieczna, w: Z dziejów regionu konińskiego, praca zbiorowa pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 57-75;

- Dunin-Wąsowicz T., Inskrypcja konińska z roku 1151, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 153-158;

- Grzybkowski A., Geneza i treści ideowe kościoła w Gosławicach, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 153-158;

- Kłoczowski J., Średniowiecze i Rzeczpospolita, w: Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, pr. zbiorowa pod red. J. Kłoczowski, Kraków 1986;

- Kuczyński S., K., Księga królów i książąt polskich, pr. zbiorowa, Warszawa 1999;

- Kujawski W., Diecezja włocławska i jej granice w dokumentach Stolicy Apostolskiej, w: Jan Paweł II Apostoł prawdy, pr. zbiorowa pod red J. Kędzierskiego, Włocławek 2005

- Kumor B., Biskupstwo w Poznaniu. Utworzenie metropolii w Gnieźnie, w: Historia Kościoła w Polsce, pr. zbiorowa pod red. B. Kumora, Z. Obertyńskiego, cz. 1, t. 1, Poznań – Warszawa 1974;

- Kumor B., Historia Kościoła, t. 3, Lublin 2001

- Kumor B., Gnieźnieńska Archidiecezja. Organizacja terytorialna, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989;

- Lepszy K., Arnold S., Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia, pr. zbiorowa, Warszawa 1968;

- Łabuda Z., Rozwój osadnictwa, „Ziemia Konińska”, t.3: 1972, s. 205-226

- Maluśkiewicz P,. Województwo konińskie. Szkic monograficzny, Warszawa-Poznań 1983;

- Nowakowie Ł., A., Od neolitu do końca okresu wpływów rzymskich, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa pod red. M. Dembińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 33-56;

- Pęcherski Z., Zabytki, „Ziemia konińska”, t.3: 1972, s.243-250;

- Plezia M., Uwagi filologa nad inskrypcją konińską, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa pod red. M. Dembińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 159-167;

- Rybczyński P., Konin – 700 lat, Konin 1993;

- Rybczyński P., Spacerkiem w przeszłość. Szkice z dziejów Konina, Konin 1997;

- Sawicki W., Przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I i znaczenie tego faktu dla Polski, w: Historia Kościoła w Polsce, pr. zbiorowa, pod red. B. Kumora, Z. Obertyńskiego, cz.1, t. 1, Poznań - Warszawa1974;

- Tomaszewscy E., A., Zabytki romańskie w rejonie konińskim, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa, pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 107-124;

- Trzeciakowski J., Ślady najstarszego osadnictwa, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa, pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 13-32;

- Wasilewski T., Kim był komes Palatinus Petrus?, w: Z dziejów regionu konińskiego, pr. zbiorowa, pod red. M. Dembińskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 170-178;

- Wąsowicz H., Lokacja, w: Encyklopedia katolicka, t.10, Lublin 2004, kol. 1330-1332;

- Wędzki A, Początki Konina, w: „Rocznik Koniński” t.7: 1980, s. 9-42;

- Wędzki A., Konin w późnym średniowieczu, „Rocznik Koniński”, t. 8: 1980, s. 7 – 37;

- Wędzki A., Dzieje Konina, Konin 2000;

- Witczak H., Z życia religijnego w Królewskim Mieście Koninie, Włocławek 2006;

- Witczak H., Dziedzictwo wieków – z dziejów Gminy Kawęczyn, Kawęczyn-Konin 2010;

- Witczak H., Powstanie i rozwój sieci parafialnej w Koninie, „Studia Włocławskie”, t. 14: 2012, s. 539-556;

- Witczak H., Duchowieństwo parafialne na terenie Gminy Kawęczyn 1521-2021, Włocławek-Kawęczyn 2021;

- Wrzeszcz M., Konin, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 637-628;

- Zachorowski S., Początki parafii polskich, Kraków 1909;

- Zendlewicz J., Stare Miasto – szkice z przeszłości, Stare Miasto 1993.