Św. Benigna

BENIGNA (?-1241 lub 1259),

błogosławiona męczennica, cysterka.

Błogosławiona Benigna przez dawną hagiografię polską uważana była za świętą i patronkę Polski. Szczególnego kultu i czci doznawała w diecezji kujawsko-pomorskiej, a zwłaszcza na Kujawach i we Włocławku. Obecnie jej rola bardzo zmalała, niemniej występuje nadal nawet w popularnych wykazach i opracowaniach dotyczących Polaków wyniesionych na ołtarze.

Data urodzenia, pochodzenie i przebieg życia bł. Benigny nie są znane. Rekonstrukcja jej żywota w świetle źródeł, jakimi obecnie dysponujemy, nie jest możliwa. Przedstawić można jednak rozwój jej kultu i tradycji związanych z jej osobą.

Przypuszcza się, że pochodziła z możnego rycerskiego rodu z Kujaw. Przemawia za tym fakt wczesnego sprowadzenia jej relikwii do Włocławka i dane z żywotów św. Jadwigi Śląskiej mówiące, że wiele bogatych panien z Kujaw poświęcało się życiu zakonnemu w Trzebnicy. Urodziła się zapewne na przełomie XII i XIII w., wcześnie wstąpiła do klasztoru cysterek. Przebywała jako zakonnica we Wrocławiu lub Trzebnicy. Być może, została już z pierwszą grupą sióstr wysłana do założonego w 1213 r. klasztoru w Ołoboku, albo do ufundowanego przed 1233 r. konwentu w Chełmnie. Są to tylko przypuszczenia, gdyż równie dobrze mogła do końca swojej posługi przebywać w Trzebnicy. W każdym razie w czasie najazdu Tatarów znajdowała się poza klasztorem, gdyż na wieść o zbliżaniu się wroga "z piekła rodem", zakonnicy tłumnie opuszczali swe siedziby. Przyjmuje się powszechnie, że jej męczeńska śmierć miała miejsce podczas pierwszego najazdu Tatarów w roku 1241, choć możliwa jest także data 1259 r. Wiemy, że św. Jadwiga z córką Gertrudą i kilku siostrami schroniła się wówczas do Krosna. Benigna zginęła zaś prawdopodobnie w czasie ucieczki do Wrocławia, lub w samym Wrocławiu. Nastąpić to musiało już po klęsce legnickiej. Według tradycji zginąć miała w obronie własnej czystości, broniąc jej za wszelką cenę "dodając do wieńca dziewictwa koronę męczeństwa". Jej śmierć musiała wywrzeć wielkie wrażenie na współczesnych, skoro nabrała takiego znaczenia, że w opinii potomnych zaczęło uważać ją za świętą. Bazylianin ks. Ignacy Stebelski na podstawie starych kronik klasztornych podał w "Żywocie śś. Eufrozyny i Parascewii" (Wilno 1781) krótki opis jej męczeństwa. Opisując pierwszy napad Tatarów, podaje, że: "wojska tatarskie pustoszyły Wielkopolskę i Kujawy (...) i mniszki benedyktynki i cysterki Witowskie za obronę swej cnoty czystości wszystkie pościły. Potem puścił się najezdnik (han Batty) do Szląska dolnego ku Wrocławiu, które miasto bez ludzi znalazłszy, spalił, gdzie też pobożną pannę Benignę, prześwietnego rodu Polkę cysterkę, okrutnie za czystość zamordował".

Kult bł. Benigny przechował się w martyrologiach cysterskich i hagiografii zagranicznej, gdzie wspominano ją w dniu 20 VI jako męczennicę i dziewicę. Do dziś jej kult jest żywy także w Czechach w miejscowości Svatá Dobrotiva (lub na wyspie św. Marii koło Horzowic), dokąd przyciąga pielgrzymów. W Polsce wspominało się ją w litaniach odmawianych w klasztorze w Trzebnicy i jego filiach. Występowała także jako święta w dokumentach z Krzeszowa i Wąchocka, oraz w modlitewniku wydanym w 1788 r. dla gimnazjum cysterskiego w Rudach koło Gliwic. Najstarsze i najbogatsze przekazy o czci oddawanej Banignie pochodzą jednak z Włocławka. Mówią o niej trzy rękopiśmienne Brewiarze włocławskie zachowane w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku (sygn. 9, 13, 120). W najstarszym z nich (sygn. 9) z I poł. XIV w. znajduje się pod dniem 16 VIII święto: Arnulfi et Benigne Virginis. Znajdującą się dalej orację ku czci bł. Benigny zamieścił następnie Viaticum, tj. podręczny Brewiarz włocławski, drukowany w Norymberdze w 1502 r. Uroczystości związane z bł. Benigną przeniesiono w nim jednak na 19 VIII, na miejsce św. Magnusa. Także kolejne drukowane Brewiarze włocławskie (Kraków 1542, Norymberga 1552) posiadają uroczystości związane z Benigna wyznaczone na 19 VIII, mimo iż przypada to w czasie oktawy Wniebowzięcia NMP, a więc głównych uroczystości związanych z wezwaniem katedry włocławskiej. Termin ten może świadczyć o dniu translacji relikwii bł. Benigny do Włocławka, tym bardziej. że Mszał gnieźnieński z 1555 r. wyznaczał jej święto dla całej prowincji gnieźnieńskiej na 18 VIII. Gdy w 1577 r. Polska przyjęła mszał rzymski, uroczystość bł. Benigny, w dodatkach dla diecezji polskich, znalazła się również pod dniem 19 VIII. Przez wiele lat święto bł. Benigny posiadało propria patronatu polskiego w formularzach mszalnych drukowanych w kraju i zagranicą (1605-1700). Już w XIV-wiecznym Brewiarzu włocławskim (sygn. 120) imię Benigny występuje w litanii do wszystkich świętych.

Najstarszą wzmianką o bł. Benignie, zachowaną w aktach kapituły włocławskiej, są sprawozdania z wizyty kanonicznej kościoła katedralnego odbytej przez bpa Hieronima Rozrażewskiego w 1584 r. W sporządzonym wówczas inwentarzu skarbca katedralnego podano informację o relikwiarzu z głową Benigny (Caput argentum S. Benignae, habens sertum argenteum. absque uno flore et uno lapillo). Kiedy i w jaki sposób ten srebrny relikwiarz w formie hermy, ozdobiony wieńcem kwiatów i drogimi kamieniami, znalazł się we Włocławku, nie wiadomo. Przyjąć jednak można że miało to miejsce już w XIV w. Katedra włocławska szczyciła się od swego zarania relikwiami wielu świętych, przywiezionych w darze przez pierwszych biskupów. Kapituła i diecezja włocławska długo czciły i wyznawały Benignę jako swoją patronkę. Kult ten propagował szczególnie bp Rozrażewski. Po soborze trydenckim z fundacji bp. Rozrażewskiego powstał iluminowany, pergaminowy mszał pontyfikalny z formularzami największych świąt. W litanii do wszystkich świętych, w rycie wyższych święceń kapłańskich, znajduje się wezwanie św. Benigny. Kodeks ten był w użyciu przez ponad 200 lat. Bp Rozrażewski uważał Benignę za świętą i za patronkę Polski. W wystawionym przez niego dokumencie fundacyjnym dla kolegium jezuickiego w Gdańsku pisał, że zawdzięczał dokonanie tego aktu wstawiennictwu NMP i św. patronów: "Wojciecha, Stanisława, Floriana, św. Jadwigi, św. Benigny i św. Brygidy. Tytuł świętej, używany we Włocławku, otrzymała Benigna głosem ludu", gdyż żadnego dekretu kanonizacyjnego nigdy nie wystawiono, dlatego też nie znajduje się ona w oficjalnym Martyrologium Rzymskim. Stanisław Chodyński uważał to za ważny argument na poparcie tego, że jej ciało po męczeńskiej śmierci przywieziono przez kogoś z jej krewnych do Włocławka i ofiarowano pierwszej, starej katedrze. Faktem jest, że tylko diecezja włocławska obchodziła uroczystości św. Benigny w rycie duplex, od XVIII w., ograniczając je już tylko do katedry we Włocławku. Przez wiele lat kapłani włocławscy w stroju liturgicznym wynosili relikwie Benigny na wielki ołtarz i błogosławili nimi wiernych. Przez prawie 500 lat w katedrze włocławskiej odprawiano mszę św. z własnym formularzem o św. Benignie i własnym oficjum brewiarzowym, czy związane to było tylko z posiadanym jej relikwiarzem, trudno dociec. Początkowo (od XIV w.) teksty liturgiczne wiązały uroczystość Benigny z dniem jej męczeństwa (tj. narodzin dla nieba), dopiero później (od poł. XVIII w.) zaczęto stosować zasadę, iż termin ten dotyczy ratione reliquiarum posiadania relikwii. Zasada ta doprowadziła stopniowo do zatracenia jej kultu. Inną tego przyczyną mogło być to, że odnowiony w 1637 r. relikwiarz został zrabowany w 1656 r. przez Szwedów. Gdy w 1700 r. przeprowadzano remont katedry, relikwie wyjęte z nastaw ołtarzowych mogły ulec pomieszaniu z innymi i przez to utracić swą autentyczność. Obecny relikwiarz wykonano z polecenia kapituły w Toruniu w pracowni złotnika Vonhausena, ok. 1725 r., wraz z relikwiarzem św. Witalisa. Kapituła była jednak z niego niezadowolona, po kilku poprawkach (1727, 1732), oddano go w 1762 r. do przerobienia K. Magierskiemu w Toruniu. Także ta przeróbka nie spotkała się z uznaniem, w 1781 r. z polecenia kapituły oddano go do poprawienia, aby "przyzwoiciej wyglądał". Gotowy relikwiarz wrócił do Włocławka 7 III 1782 r., w poł. XIX w. autentyczność relikwii transumował sufragan włocławski Tadeusz Łubieński. Przez prawie cały XIX w. był on jeszcze wystawiany na głównym ołtarzu w większe uroczystości kościelne. Praktyki te trwały do 1879 r., kiedy to w związku z reformą kalendarza diecezjalnego, wprowadzoną z polecenia bpa W.T. Popiela-Chościaka, opuszczono w nim cztery dawniejsze oficja, w tym i dzień św. Benigny, gdyż ocalonych fragmentów dawnych ("kompletnych") relikwii nie można już było uważać za insignes reliquiae, co zgodnie z prawem liturgicznym upoważnia do osobnego oficium i mszy. Herma z relikwiami bł. Benigny (srebro trybowane, wys. 55,5 cm) była ostatnio szerzej prezentowana na wystawie „Skarby diecezji włocławskiej" zorganizowanej w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku w 1991 r. z okazji czwartej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do ojczyzny i jego pobytu w dniach 6-7 VI we Włocławku. W bardzo nielicznej ikonografii bł. Benignę przedstawia się jako zakonnicę w stroju cysterki z palmą męczeńską w dłoni.