Ks. Michał Nowodworski

Od 1 IX 1856 r. przyjął posadę bibliotekarza w swojej uczelni - Akademii Duchownej w Warszawie. Funkcja ta ułatwiała mu rozwój aspiracji naukowych i pozwalała na zapoznawanie się z bieżącą literaturą filozoficzno-teologiczną - nie tylko krajową, ale i europejską. Już po trzech miesiącach pracy bibliotekarskiej, z powodu choroby dotychczasowego wykładowcy prawa kanonicznego, zaproponowano ks. Nowodworskiemu objęcie po nim zajęć. Prowadził je przez półtora roku, do kwietnia 1858 r., a zaraz po nich wykłady z biblistyki. W tymże roku, po zwycięskim udziale w konkursie, otrzymał tytuł profesora zwyczajnego Akademii Duchownej. Jako wykładowca cieszył się uznaniem studentów. a przez środowisko profesorskie był postrzegany jako „uczony w wielkim stylu", trzymający rękę na pulsie życia naukowego w Europie.

Zajął się także publicystyką i pracą redaktorską. Publikował w „Tygodniku Ilustrowanym", miesięczniku „Pamiętnik Religijno-Moralny", któremu to czasopismu, finansowanemu przez władze zaborcze, ortodoksyjnie katolicką tematyką swoich art. zaczął nadawać charakter akceptowalny przez czytelników. Podróż po Europie Zachodniej na początku lat 60. XIX w. traktował jako okazję do poznania tamtejszych trendów redaktorskich, pomocną w powołaniu do życia w I 1863 r., w miejsce wspomnianego „Pamiętnika", nowego czasopisma - tygodnika „Przegląd Katolicki". Znajomości nawiązane podczas podróży po Europie, zwłaszcza z rzymskim środowiskiem zgromadzenia zmartwychwstańców, otworzyły mu możliwości informowania przez nich Stolicę Apostolską o rzeczywistym obrazie sytuacji politycznej i kościelnej w Polsce w okresie powstania styczniowego. Swoją postawą zyskał uznanie w oczach arcybiskupa warszawskiego Antoniego. Fijałkowskiego, który w 1859 r. mianował go kanonikiem honorowym kapituły kolegiackiej łowickiej, a w 1862 r. kanonikiem gremialnym kapituły archikatedralnej warszawskiej. Współpracował z kolejnym arcybiskupem warszawskim Zygmuntem Szczęsnym Felińskim, m.in. przygotowując mu w sierpniu 1862 r. treść noty do rządu carskiego w sprawie przy wrócenia Kościołowi w Królestwie Polskim podstawowych wolności. Wspólnie z ks. Wincentym Popielem, na zlecenie abp. Felińskiego, opracował projekt reform studiów teologicznych dla polskiego duchowieństwa. Sam opracował dla abp. notę wskazującą sprawy niezbędne do uregulowania w kwestii stosunków Kościoła katolickiego z administracją carską.

Chociaż nie włączał się w działania polityczne, jednak jego aktywna działalność na polu kościelnym i redaktorskim nie uchodziła uwagi władz zaborczych. Momentem szczególnym stała się odmowa podpisania przez ks. Nowodworskiego wiernopoddańczego pisma do cara Aleksandra II. Został za to aresztowany 8 I 1864 r., pozbawiony przez władze zaborcze wszystkich stanowisk i zesłany do Czerdynia, miasteczka na Uralu. Przebywał tam do jesieni 1868 r. Paradoksalnie, czas zsyłki był dla niego okresem bardzo intensywnej twórczości naukowej i publicystycznej. Dokonał tłumaczeń kilku poważnych prac biblijnych i teologicznych, a jego popularyzatorskie art. teologiczne drukowano w założonym przezeń „Przeglądzie Katolickim".

Pod koniec 1868 r. powrócił do Królestwa Polskiego, jednak z zastrzeżeniem, że nie może zamieszkać w granicach archidiecezji warszawskiej, Ponadto przez trzy lata podlegał nadzorowi policyjnemu. Osiadł w rodzinnym Włocławku, u swoich rodziców. Pozostawał zresztą nadal kapłanem diecezji kujawsko-kaliskiej i został mianowany administratorem parafii Burzenin, niedaleko Sieradza, należącej wówczas do tej diecezji. Pracował tam do 1871 r. Postarał się o uzupełnienie zestawu szat kościelnych oraz opracowanie kosztorysów na naprawę kościoła i walących się zabudowań plebańskich.

Po powrocie do Warszawy ponownie objął funkcję redaktora „Przeglądu Katolickiego", a od 1877 r. także jego wydawcy. We współpracy z uczonymi z innych ośrodków, od 1873 r. - jako jej redaktor i wydawca - rozpoczął wydawanie Encyklopedii kościelnej. Pod jego kierownictwem zostało wydane 21 spośród 33 tomów składających się na całość. On sam opracował dla Encyklopedii 815 haseł. Tak bogata działalność naukowa i wydawnicza przyniosła mu uznanie w polskich środowiskach kościelnych i naukowych. W 1887 r., z racji ćwierćwiecza jego pracy redaktorskiej i publicystycznej Akademia Duchowna z Petersburga i Uniwersytet Jagielloński nadały mu tytuły doktora honorowego swoich uczelni. W roku następnym duchowieństwo włocławskie ufundowało swojemu krajanowi medal pamiątkowy z jego popiersiem i z wymownym napisem na rewersie: „Perfidos compescuit Fidelium animos erexit Ad iustitiam erudivit multom" (Niewiernych poskromił, wiernych podniósł i umocnił, ku sprawiedliwości naprowadził wielu).

W 1889 r. (30 XII) papież Leon XIII nominował go na bp. diecezji płockiej. Święcenia biskupie przyjął 13 V 1890 r. w kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Głównym konsekratorem był ówczesny bp kujawsko-kaliski Aleksander Bereśniewicz. Ingres do katedry płockiej, równoznaczny z faktycznym objęciem rządów w diecezji, nowy bp płocki odbył 15 VI 1890 r. Jego posługa biskupia w diecezji płockiej trwała sześć lat. W tym czasie zwizytował sto spośród 235 parafii wchodzących w skład diecezji. Wizytacje poprzedzone były sporządzeniem całościowego religijnego i materialnego - obrazu parafii na podstawie szczegółowo opracowane- go kwestionariusza. Już w pierwszym roku swoich rządów rozpoczął reformowanie programu studiów w seminarium diecezjalnym, dostosowując zakres przedmiotów i dobór podręczników do wymogów nowych potrzeb duszpasterskich. W 1895 r. zadecydował o wydłużeniu studiów seminaryjnych do sześciu lat, pierwsze dwa lata przeznaczając na dokończenie nauki gimnazjalnej. Dbał, także osobiście, o odpowiednie warunki materialne dla studiujących. Przyjął do seminarium płockiego alumnów z rozwiązanego przez władze carskie seminarium kieleckiego. Dla kapłanów diecezji płockiej przywrócił obowiązek dorocznych rekolekcji. Jego wysokie wymagania stawiane tak duchowieństwu, jak i wiernym diecezji szły w parze ze szczodrym acz dyskretnym świadczeniem pomocy potrzebującym.

Aczkolwiek wraz z przyjęciem biskupstwa musiał wyrazić swoją lojalność wobec władz carskich, w praktyce, w relacjach z władzami zaborczymi, nie przekroczył granic kompromisu. Co więcej, mimo osłabionego zdrowia przygotował memoriał o stanie Kościoła katolickiego w Polsce pod panowaniem Rosji na spotkanie biskupów polskich w Warszawie z wysłannikiem Stolicy Apostolskiej wracającym z Moskwy z koronacji cara. Natomiast podczas spotkania, na którym abp watykański, pozostając pod wrażeniem przyjęcia w Moskwie, miał polskim bisku pom powtarzać zarzuty władz carskich o niedostatecznej ich lojalności i bojkotowaniu języka rosyjskiego w nauczaniu kościelnym, biskup Nowodworski w długiej i podobno twardej dyspucie bronił postawy polskiego episkopatu. Od dawna chorując na serce, zmarł w kilka godzin po tym spotkaniu, 12 VI 1896 r. w Warszawie. Pochowany został w podziemiach katedry płockiej. W 1899 r. wystawiono mu w niej pomnik z. łacińskim napisem o treści: „Michałowi Nowodworskiemu, Kościoła tego biskupowi, mężowi dla umysłu, wiedzy i nauki sławionemu, który będąc wzorem trzody z serca, wskutek niezmęczonej dla owiec pracy duszę swoją kładąc, śmiercią przedwczesną umarł w Warszawie 12 czerwca 1896 r. - duchowieństwo i lud płocki ojcu najlepszemu wznieśli".