Ks. Maciej z Raciąża

(Matthias de Raczyansch) (?-1483/1484), kanonik włocławski, kaznodzieja, prawnik, dyplomata.

Urodził się w Raciążu na Kujawach (ob. wieś Raciążek k. Ciechocinka) na początku XV w. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, jego ojciec Andrzej był zapewne znaczącą postacią w Raciążu, wówczas ważnym ośrodku miejskim (prawa miejskie od 1317r) północnych Kujaw. Miasto było siedzibą kasztelani i najpóźniej od 1250 r. własnością i rezydencją biskupów włocławskich oraz ośrodkiem klucza dóbr biskupich. Pierwsze nauki pobierał Maciej w rodzinnym Raciążu, a kontynuował je zapewne w szkole przy katedralnej we Włocławku, głównym ośrodku edukacji szlachty i bogatych mieszczan nie tylko z Kujaw, ale i okolicznych dzielnic. W I. 1420-1432 studiował na wydziale artes Akademii Krakowskiej, zostając w 1423 r. bakalarzem, a w 1432 r. magistrem nauk wyzwolonych. W następnych latach kontynuował tamże studia prawnicze, tytułując się od 1443 r. licencjatem prawa kanonicznego, a od 1451 r. doktorem dekretów.

Już po otrzymaniu pierwszego licencjatu uzyskał w 1439 r. od bpa Władysława Oporowskiego godność scholastyka kujawskiego, co wiązało się z częstym pobytem we Włocławku i troską o sprawy szkoły przykatedralnej, poziom nauczania i dobór kadry. Zatwierdzony na tym stanowisku przez kapitułę, nie zdołał jej jednak objąć (być może ze względu na mieszczańskie pochodzenie), zostając w zamian, od 1441 r. kanonikiem włocławskim. Dnia 15 VIII tr. zasiadał już w kapitule włocławskiej, co świadczy o tym, że wcześniej musiał przyjąć święcenia kapłańskie. Następnie jako wikariusz generalny diecezji pełnił różne funkcje kościelne i polityczne. W 1447 r. kupił od kanonika Władysława dom obok katedry włocławskiej. Jako prebendę uzyskał wieś Zdunowo, z której kapituła generalna w styczniu 1448 r. darowała mu jedną grzywnę, tak, że z de pensione agrorum in Sdunowo, płacił kapitule (pro penso) trzy grzywny rocznie. Ponadto, jak wynika z przywileju wydanego na jego imię w 1470 r., musiał posiadać probostwo w rodzinnym Raciążu. Dysponował środkami finansowymi, jakie kapituła przeznaczała na aniwersarze (doroczne nabożeństwa) za swych zmarłych członków. Wielokrotnie był obierany (1470, 1477, 1479) przez biskupa i kapitułę kolektorem pieniędzy zbieranych pro fabricia eclesiae cathedrali na utrzymanie katedry. Uczestniczył jako komisarz na synodach i sejmach W 1442 r. był delegatem kapituły na synod piotrkowski. Znajomość prawa i sprawowane funkcje predysponowały go do udziału w wielu misjach politycznych, np. w 1461 r. wraz z Janem z Rytwian posłował w imieniu Kazimierza Jagiellończyka do papieża Piusa II w sprawie sporu króla z kapitułą o prawo do obsadzania biskupstwa krakowskiego. Aktywnie uczestniczył w fazie rokowań poprzedzających zawarcie tzw. drugiego pokoju toruńskiego (1466). Już w 1463 r. wraz z Janem Dąbrówką, Jakubem z Szadka i Sędziwojem z Czechła, występował w Brześciu Kujawskim przed legatem papieskim, abp. Krety Hieronimem Lando w sporze Polski z Krzyżakami, w sprawie ziem zagarniętych przez Zakon. Wraz z Janem Długoszem gromadził dokumenty prawne i historyczne mające wykazać niepodważalność praw Polski do części Pomorza, ziemi chełmińskiej i michałowskiej. Podczas rokowań traktatu toruńskiego, wystąpił 19 X 1466 r. jako świadek strony polskiej. W roku 1471 był posłem kapituły włocławskiej na sejm w Piotrkowie (ob. Trybunalskim). Od 10 I 1473 r. był przez kilka lat wikariuszem generalnym, zajmując pierwsze miejsce w kapitule włocławskiej. Był ponadto, wraz z Janem z Góry, od 1451 r. prokuratorem dóbr biskupich na Pomorzu Gdańskim.

Jako utalentowany kaznodzieja często zabierał głos w ważnych i aktualnych sprawach publicznych. Oczytany nie tylko w dziełach teologicznych i prawniczych, ale także w literaturze klasycznej i filozoficznej uchodził za czołowego polskiego erudytę 2 poł. XV w. Biskup włocławski Władysław Oporowski już w 1439 r. nazywa go mężem głębokiej wiedzy i wyjątkowych zalet. Przypisuje mu się (K. Górski) autorstwo jednego z trzech traktatów napisanych w l. 1450-1451 w obronie Związku Pruskiego. Dwa pozostałe przypisuje się Janowi, proboszczowi z Przypustu (k. Nieszawy), i nie rozpoznanemu teologowi polskiemu z diecezji włocławskiej. Powstały w 1451 r. Traktat, był odpowiedzią na antyzwiązkowe pismo biskupa warmińskiego Franciszka Kuhschmalza 1446 r. W Traktacie tym, wpisującym się w literaturę polemiczną czasów sprzed wojny trzynastoletniej, broni Związku Pruskiego przed zarzutami ze strony Krzyżaków, i przyjmując stronę związkowców, uzasadnia ich prawa do samostanowienia. Formułuje w nim także doktrynę prawa do oporu i zrzeszania się. Przeciwstawiając się oponentowi, który dowodził, iż prawa takie są sprzeczne z prawem kanonicznym i rzymskim, wskazywał na naturalne źródła obu tych uprawnień, widząc je w prawie boskim wynikającym z nauki Ewangelii jako podstawowego źródła doktryny chrześcijańskiej. Posiłkując się cytatami z Polityki Arystotelesa, potępia tyranię jako wrogą porządkowi społecznemu i prawnemu, dając tym samym prawo do samoobrony, również przy pomocy siły, jako odporu na nadużycia Zakonu ilustrowane w Traktacie przykładami zbrodni krzyżackich. Rozwija tym samym treści tzw. polskiej szkoły prawa narodów i dorobek arystotelizmu krakowskiego, tak- że o prawo do samoobrony w warunkach pokoju, a nie tylko, jak dowodził Paweł Włodkowic, w warunkach wojny sprawiedliwej.

Oprócz tego wkładu w polską naukę o społeczeństwie i państwie był Maciej z Raciąża autorem zbioru kazań niedzielnych: Sermones dominicales, zachowanych w rękopisie Biblioteki Publicznej w Petersburgu (Ms IQ 125, k. 2-213), kodeksie zabranym z Polski w XIX w. Skryptor, który sporządził w 1475 r. ten rękopis, zaznaczył na nim, że są to kazania: „magistri Matthie de Raczyąsz". Kazania te mają charakter naukowego komentarza biblijnego, dlatego też Macieja z Raciąża zalicza się do średniowiecznych uczonych biblistów polskich. Kazania mają formę zwartą i uporządkowaną według założonego schematu, w którym po cytacie z perykopy ewangelicznej występuje alegoria zaczerpnięta głównie ze świata przyrody, omawiany fragment, jego omówienie w sensie moralnym i komentarz odautorski wyjaśniający problemy i wątpliwości związane z rozumieniem tekstu. W swoich tekstach wykazuje się znajomością Ojców Kościoła (św. Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Tomasza z Akwinu), a także autorów średniowiecznych i antycznych (Liwiusz, Owidiusz, Awerroes). Z dzieł polskich cytuje "Kronikę" Kadłubka. We włocławskiej przeróbce "Sacramentale" Mikołaja z Błonia (kopia z 1501 r.) sformułował zasadę absolucji w sakramencie pokuty.

Występującą w anonimowej polskiej pieśni religijnej z poł. XV w. (z tzw. cyklu łysogórskiego), znanej jako „Pieśń o Nawiedzeniu i Zwiastowaniu", incipit Mocne Boskie tajemności, postać mistrza Macieja" A. Brückner utożsamiał z Maciejem z Raciąża, a nawet uważał go za jej autora. Pieśń ta, napisana wierszem 8- i 6-zgłoskowym i zapożyczoną z hymnów łacińskich strofą trójdzielną, jest przykładem swoistego wzbogacania formy kazania, przez zastosowanie wierszowanej wstawki, przeznaczonej do solowego śpiewu duszpasterza. Jeżeli przyjmiemy autorstwo Macieja z Raciąża, to można uważać go za polskiego prekursora takich wierszowanych, mówionych i śpiewanych kazań, popularnych na Zachodzie od XIV w. Znany skądinąd niejaki Maciej z Raciąża, promowany w 1385 r. na bakalarza artium i chwalony w mowie rekomendacyjnej przez prof. Akademii Krakowskiej Bartłomieja z Jasła (ok. 1360-1407), za to, że: „zaprzyjaźnił się z filozofią i przez to wszedł na drogę prawdziwego szczęścia", w świetle faktów chronologicznych musiał być jakimś innym Maciejem z Raciąża. Natomiast nazywanie Macieja z Raciąża w nowszych opracowaniach Maciejem z Raciążka, jest ahistoryzmem.

Według analizy źródeł historycznych kanonik włocławski Maciej z Raciąża zmarł między 30 VIII 1483, a 7 I 1484 r. Wykonawcą swego testamentu uczynił ks. Macieja, plebana w Raciążu. Miejsce jego śmierci i pochówku nie są znane.