Ks. Ludwik Wasilkowski

Od 1926 r. czynił starania w sprawie ewentualnego przeprowadzenia habilitacji na którymś z wydziałów teologicznych uniwersytetów polskich (w Krakowie, Wilnie lub w Lublinie), prawdopodobnie na podstawie pracy „De missione invisibili Spiritus Sancti secundum s. Thomam Aquinatem" (O niewidzialnym posłannictwie Ducha Świętego według św. Tomasza z Akwinu), która była już w znacznym stopniu zaawansowania w 1933 r. Zamysłu tego nie udało mu się jednak doprowadzić do końca. Poznał wystarczająco, jak dla teologa, język hebrajski, dobrze zaś języki klasyczne: grecki i łaciński oraz nowożytne: niemiecki i francuski.

Z Włocławkiem ksiądz Wasilkowski był najpierw związany pięcioletnim pobytem w Seminarium Duchownym. Po powrocie ze studiów zagranicznych, został w 1919 r. mianowany profesorem tegoż seminarium (1919-1933); przez 14 lat wykładał tutaj teologię dogmatyczną patrologię oraz był lektorem języka greckiego i niemieckiego. W latach 1923-1926 był prefektem włocławskiego Gimnazjum Żeńskiego W. Aspisówny, zaś w latach 1926-1927 prefektem w Państwowej Szkole Technicznej. Od 1929 do 1933 r. był profesorem i prefektem w Liceum Piusa X (Niższe Seminarium Duchowne). Pełnił zarazem funkcję członka komisji a vigilantia (czuwającej nad moralnością duchowieństwa), prosynodalnego egzaminatora cenzora książek religijnych.

Kilkakrotnie podejmował starania o pozyskanie angażu w placówkach uniwersyteckich. W 1923 r. był brany pod uwagę jako kandydat na profesora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Mimo poparcia bp. włocławskiego Karola M. bezskutecznie zabiegał o możliwość prowadzenia zajęć dydaktycznych z zakresu teologii dogmatycznej na KUL. W latach 1928-1929 był zastępcą profesora historii Kościoła na Wydziale Teologicznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Ks. Wasilkowski nieustannie dążył do wyższej doskonałości duchowej i ciągle szukał swego miejsca w życiu. We Włocławku, wraz z księżmi Antonim Bogdańskim i Franciszkiem Korszyńskim (późniejszym biskupem sufraganem włocławskim) należał do założycieli Stowarzyszenia Księży Charystów Diecezji Włocławskiej, mającego na celu pogłębienie życia wewnętrznego duchowieństwa diecezjalnego i zharmonizowania osobistej ascezy z działalnością duszpasterską. Przynajmniej dwa razy prowadził rekolekcje roczne w tym Stowarzyszeniu. Jednak to mu nie wystarczało. W wakacje 1933 r. poprosił o rok płatnego urlopu i otrzymał go od biskupa włocławskiego. Rozpoczął starania o przyjęcie do jezuitów, ale ostatecznie zrezygnował z tego zakonu (15 IV 1934). W dzień później rozpoczął postulat, a 16 września tr. nowicjat w Zakonie Braci Mniej- szych Prowincji Matki Bożej Anielskiej (reformatów) w Wieliczce. Po odbyciu dwuletniego nowicjatu, 17 IX 1935 r. złożył śluby czasowe, przyjmując zakonne imię Aleksander. Będąc u reformatów wykładał teologię dogmatyczną w Studium Teologicznym w Wieliczce oraz pełnił funkcję cenzora „Posłańca św. Antoniego Padewskiego". W 1938 r. przeniósł się do Zgromadzenia Księży Filipinów w Gostyniu, gdzie pełnił funkcję wykładowcy i profesora w tamtejszym seminarium.

Jako wykładowca należał do Związku Zakładów Teologicznych w Polsce (od jego powstania w 1920) i brał czynny udział w jego zjazdach, wygłaszając na nich referaty z zakresu metodyki nauczania teologii w seminariach duchownych.

Jako warsztat wykorzystywany w pracy dydaktycznej i naukowej służył mu znaczny, dobrze dobrany, księgozbiór osobisty, w którym do czasu wybuchu II wojny światowej zgromadził ponad 1500 tomów. Znajdowały się w nim m.in. kompletne wydania dzieł św. Augustyna i Tomasza z Akwinu, dzieła Arystotelesa, encyklopedie teologiczne (np. Dictionnaire de la théologie catholique) itp. Księgozbiór ten został częściowo rozproszony na początku wojny, a reszta została zniszczona przez Niemców.

Jego drukowany dorobek naukowy liczy w sumie 96 pozycji, pośród których są 2 pozycje książkowe, 5 broszur, 27 artykułów oraz 62 recenzje. W artykułach znajdują się zagadnienia problemowe, sprawozdania i biogramy oraz pozycje o charakterze popularnym. Większość z nich opublikował w „Ateneum Kapłańskim" oraz w Przeglądzie Teologicznym".

Odznaczał się wszechstronną wiedzą teologiczną, choć szczególnie była mu bliska teologia dogmatyczna, do której syntetycznego ujęcia dążył, wyprzedzając w wielu kwestiach swoje czasy. W twórczości teologiczno-naukowej był oryginalny, poprawnie metodologiczny, odkrywczy zwłaszcza w dogmatycznej tematyce, jak i jej źródłowym opracowywaniu. W swych pracach odwoływał się do objawionych przekazów Pisma Świętego i starochrześcijańskiej Tradycji, przy czym nie rezygnował z dorobku myśli scholastycznej. Jednak preferowanym rysem uprawianej przez niego teologii było głębokie radykalne jej zakorzenienie w tradycji patrystycznej. Szczególnie charakterystyczne w jego twórczości było sięganie do najstarszych symboli wiary i soborowych orzeczeń, czego wyrazem może być szeroko przez ks. Wasilewskiego analizowana nauka o Bożym macierzyństwie Maryi na podstawie dokumentów soboru efeskiego (zob. Ojciec Soboru Efeskiego św. Cyryl o Boskim Macierzyństwie Najświętszej Maryi Panny, „Aten. Kapł.", 1931, t. 28, s. 217-237). W swoich przemyśleniach zwracał nad to uwagę na sam wykładany przedmiot, którego literaturę zarówno krajową, jak i zagraniczną śledził na bieżąco. W pracy pisarskiej oraz w dydaktyce stosował zasady logicznego rozumowania i zasadę hierarchii prawd, zmuszając czytelnika lub słuchacza do współmyślenia z piszącym lub z mówiącym. W rzeczywistości dążył do wskazania solidnych podstaw myślowych, w świetle których usiłował twórczo nakreślić badany przedmiot oraz dokonywać na jego kanwie cennych spostrzeżeń, konfrontując zarazem swoje myśli z osiągnięciami nauk przyrodniczych czy innych nawet ideologicznie przeciwnych postaw (zob. np. Wartość życiowa dogmatów, „Ruch Katolicki", 1934, t. 4, s. 59-66). Jego prace badawcze zarówno w sposobie stawiania problemów, argumentowania czy w terminologii przypominają niektóre współczesne rozprawy teologiczne (por. np. Pośrednictwo Najświętszej Maryi Panny w teologii św. Tomasza z Akwinu, „Aten. Kapł.", 1919/ 1925, t. 16, s. 19-32; 1926, t. 17, s. 34-51).

Analiza dorobku naukowo-pisarskiego księdza Wasilkowskiego prowadzi do ustalenia czterech, nierównych co do zakresu, kierunków jego badań naukowych: 1) twórczość o charakterze religioznawczym, przypadająca na pierwsze lata pisarstwa (1918-1925), 2) badania z zakresu metodologii (1930-1935), 3) prace homiletyczno-ascetyczne (1935-1938) oraz 4) najbardziej uwydatniona twórczość dogmatyczna, obejmująca cale jego kapłańskie życie (1918-1938).

Pierwszy kierunek badań to jakby początkowe, choć dojrzałe, próby poszukiwań teologicznych, co czynił w sferze sprawozdań religioznawczych, m.in. z odbytych zjazdów czy naukowych sympozjów (por. np. Kongres religii porównawczej, „Kron. Diec. Kuj. Kal.", 1922, t. 26, s. 457-460; Znaczenie etnologii religijnej dla studiów seminaryjnych, [w:] Pamiętnik drugiego zjazdu [Związku Zakładów Teologicznych w Polsce) odbytego w Lublinie, Włocławek 1924, s. 139-146).

Kierunek drugi związany był ze stosowaniem w teologii metody pozytywnej, co uwidoczniło się w kilku artykułach (jak np. wskazana wyżej Nauka św. Cypriana z Kartaginy o kapłaństwie oraz Naucza- nie dogmatyki pozytywnej w naszych seminariach, [w:] Pamiętnik szóstego zjazdu [Związku Zakładów Teologicznych w Polsce w Poznaniu, Kielce 1931, s. 207- 223), choć także w stosunku do innowierców daje się wyraźnie zauważyć metoda porównawczo-polemiczna, co wyraziło się w kilku artykułach odnoszących się do Badaczy Pisma Świętego (np. Nauka Badaczów Pisma św. o przyjściu Chrystusa P. na sąd w oświetleniu katolickim, Lwów 1932; Nauka badaczów Pisma św. o antychryście jakoby papieżu w oświetleniu katolickim, „Aten. Kapł.", 1937, t. 30, s. 459-481).

Niezwykle wysoko należy ocenić ostatni kierunek, zgodnie bowiem z właściwymi dla teologii dogmatycznej metodami badań: pozytywną i spekulatywną, usiłował w sposób zwarty, syntetyczny nakreślić i ująć wiele teologicznych kwestii w sposób wybiegający daleko w przyszłość. Dla księdza Wasilkowskiego dogmatyka jest teologiczną refleksją właściwie odczytującą tradycję wiary w czasie teraźniejszym, z równoczesnym ukierunkowaniem w eschatyczną przyszłość. Pewnym novum dla twórczej epoki, w jakiej żył, było przyjęcie ewolucyjnej wizji świata i człowieka. Stąd musiał na bieżąco śledzić współczesną literaturę filozoficzno-teologiczną, ale i przyrodniczą, a zwłaszcza śmiałe jak na ówczesne czasy myśli Teilharda de Chardin. I chociaż prawda o pochodzeniu człowieka drogą ewolucji ze świata organicznego była przez współczesnych mu teologów odrzucana, to jednak ksiądz Wasilkowski odważał się twierdzić o jej prawdopodobieństwie, opowiadając się za stanowiskiem umiarkowanego ewolucjonizmu, który da się pogodzić z teistycznym poglądem na świat.

Od początku wojny ks. Wasilkowski przebywał w domu zakonnym filipinów w Studziannie. Dnia 30 III 1940 r. został aresztowany przez gestapo w związku ze sprawą partyzantki Hubala-Dobrzańskiego i uwięziony w Opocznie. Zwolniony 17 IV 1940 r. wrócił do Studzianny, Zmarł 15 VII 1942 r. (w 52 roku życia) w szpitalu w Opocznie, przyczyną zaś jego śmierci była najprawdopodobniej panują ca w tym rejonie epidemia tyfusu plamistego. Po- chowany został na cmentarzu w Studziannie. W gmachu WSD we Włocławku jego nazwisko widnieje na tablicy upamiętniającej zmarłych rektorów i profesorów tej instytucji.