Ks. Józef Mańkiewiecz

W końcu 1902 r. wrócił do Włocławka i pracował tutaj osiem lat (do 1910) na różnych stanowiskach. Najpierw wyznaczono mu funkcje kapelana bpa Stanisława Zdzitowieckiego i wikariusza przy katedrze, które pełnił krótko, ponieważ z powodu nagłej potrzeby wkrótce został skierowany do pracy w Seminarium Duchownym zlecono mu wykłady z j. polskiego i literatury polskiej, które prowadził do 1905 r. (w tym czasie utrzymywał się z przyznanego mu przez władzę diecezjalną etatu wikariusza w Klonowej). W l. 1904-1907 nauczał religii, wspierając renomowanego prefekta ks. Jana Kabatę w szkole handlowej oraz żeńskiej. Ponadto pełnił obowiązki wikariusza - najpierw przy katedrze (1905-1907), a następnie w par. św. Jana Chrzciciela (VIII 1907- 1910). Głosił też nauki dla mężczyzn podczas corocznych rekolekcji organizowanych w katedrze włocławskiej.

Najtrwalej w dziejach miasta zapisała się jednak jego działalność społeczna wśród robotników. Ponieważ w czasach zaborów nie było możliwości organizowania jawnych stowarzyszeń robotniczych, w 1903 r. ks. Mańkiewicz założył we Włocławku kółka żywego różańca, w których w przeważającej części zgromadził robotników i robotnice. Ilość tych kółek sięgała liczby 150, a w każdym kółku było 15 osób, co w sumie dawało 2250 zorganizowanych osób (ok. 7% ludności miasta). Rocznie z członkowskich składek groszowych zbierało się przeszło 1000 rb. Przeważająca część tych pieniędzy szła na utrzymanie założonych przez ks. Mańkiewicza biblioteki dla robotników (ok. 10 tys. tomów) i szkółki dla dzieci robotników, mieszczących się w domu (dawna kanonia obok katedry) ofiarowanym na ten cel przez bpa Stanisława Zdzitowieckiego. Członkowie kółek różańcowych spotykali się początkowo-za pozwoleniem bpa Zdzitowieckiego w gmachu Seminarium Duchownego, dla ochrony przed inwigilacją policji rosyjskiej. W soboty o godz. 19 w katedrze odbywało się nabożeństwo dla robotników z odpowiednią nauką o tematyce religijno-społecznej.

W 1905 r. (w wakacje) ks. Mańkiewicz spędził kilka tygodni w Poznańskiem, zwiedzając banki ludowe, stowarzyszenia rzemieślnicze, robotnicze i terminatorów. Poznał tamtejszych wybitnych księży działaczy społecznych: Piotra Wawrzyniaka, Stanisława Adamskiego, Józefa Kłosa oraz innych, od których otrzymał wskazówki odnośnie do prowadzenia pracy społecznej i projekty ustaw stowarzyszeń społecznych.

W listopadzie 1905 r., po wydaniu 30 października tr. przez cara rosyjskiego manifestu z obietnicą konstytucji, doprowadził do założenia we Włocławku dwóch pokrewnych stowarzyszeń: najpierw (12 XI) Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Rzemieślników i Przemysłowców Polskich pw. św. Józefa, a wkrótce potem (8 XII) Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Robotników Polskich pw. św. Stanisława Biskupa; napisał dla nich ustawę i został ich patronem ze strony Kościoła. Było to jeszcze przed wydaniem 17 III 1906 r. tymczasowych przepisów o stowarzyszeniach. Do tego czasu stowarzyszenia te działały nieoficjalnie, ale miejscowa policja rosyjska udawała, że nic o nich nie wie. Zalegalizowane zostały przez Warszawski Urząd Gubernialny do Spraw Stowarzyszeń w czerwcu 1906 r. Działalność ich była utrudniana przez socjalistów, którzy na różne sposoby atakowali księdza Mańkiewicza, np. rozrzucając ulotki z wezwaniami: „Nie słuchajcie kazań księży Mańkiewiczów", bo są to „carscy i papiescy pachołkowie". Mimo to ks. Mankiewiczowi udało się związać większość robotników włocławskich z ruchem chrześcijańskim. Przychodziło mu to o tyle łatwiej, że sam od lat był włocławianinem i znał dobrze miejscową ludność oraz uwarunkowania, w których żyła.

Po utworzeniu w 1906 r. diecezjalnego komitetu (komisji) do spraw religijno-społecznych ks. Mańkiewicz wszedł w skład jego komitetu centralnego, co zwiększyło znacznie jego możliwości społecznego działania. Ugruntowaniem jego pozycji były też silne związki ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Stowarzyszenia zajmowały się przede wszystkim ochroną praw robotników, udzielaniem niewielkich zapomóg robotnikom, zakładaniem spółdzielni przy większych fabrykach oraz prowadzeniem działalności kulturalno-oświatowej.

W 1907 r. włocławskie Chrześcijańskie Stowarzyszenie Robotników Polskich zjednoczyło się z działającym na terenie całego Królestwa Polskiego Stowarzyszeniem Robotników Chrześcijańskich (założonym w Warszawie przez ks. Marcelego Godlewskiego) i funkcjonowało odtąd jako okręg włocławski SRCh (obejmujący dwa koła i liczący 961 członków), ale przez pewien czas występowało jeszcze pod swoją dawną nazwą, z własną siedzibą przy ul. Maślanej 2. Jako chrześcijański działacz społeczny ks. Mańkiewicz wszedł w skład powołanego 30 VIII 1907 r. „tymczasowego zarządu" Chrześcijańskiej Demokracji.

Natomiast Chrześcijańskie Stowarzyszenie Rzemieślników i Przemysłowców Polskich (w 1908 r. występuje ono p.n. Chrześcijańskie Towarzystwo. Rzemieślników i Przemysłowców Polskich, a później jako Towarzystwo Chrześcijańskich Rzemieślników i Przemysłowców Polskich) zachowało swoją odrębność i niezależność. Ks. Mańkiewicz zakupił dla niego, na swoje nazwisko, wynajmowany przedtem lokal przy ul. Gęsiej (ob. Wojska Polskiego) 13. Przy lokalu tym wybudowano (IX-XII 1908) nową obszerną salę zebrań, która służyła także jako miejsce zabaw i występów zapoczątkowanego przez ks. Mańkiewicza amatorskiego zespołu teatralnego. Postarał się także o założenie rzemieślniczej szkoły rysunku technicznego. Nakłaniał członków Towarzystwa do zawiązywania spółek rzemieślniczych, co jednak nie znajdowało u nich pozytywnego odzewu.

Do jego dokonań we Włocławku należy ponadto założenie schroniska dla sług pw. św. Zyty. Miał współudział w założonej 24 IV 1908 r. przez kapłanów włocławskich, pod przewodnictwem ks. Mariana Fulmana, spółce „Cuiavia", która miała za cel prowadzenie drukarni (Drukarnia Diecezjalna), wydawnictwa książek i czasopism, księgarni, handlu artykułami kościelnymi, jak również nabywanie domów i nieruchomości potrzebnych dla takiej działalności. Należał do zarządu Polskiej Macierzy Szkolnej we Włocławku. W 1908 r. (5 VI) został wybrany na członka zarządu zorganizowanego wtedy we Włocławku parafialnego koła Związku Katolickiego i pełnił w nim funkcję skarbnika. Od końca 1909 r. w pracy społecznej mieli go wspierać jako wicepatroni: ks. Roman Kossowski (wśród rzemieślników) i ks. Jan S. Żak (wśród robotników).

Rozpoczętą we Włocławku pracę społeczną kontynuował do końca życia w kolejnych parafiach, które powierzyła mu władza diecezjalna.

W wakacje 1910 r. został mianowany administratorem par. Korczew, ale jeszcze tego samego roku został przeniesiony na takie samo stanowisko do par. Miedźno (1910-1914), gdzie, jako inicjator miejscowego kółka rolniczego założył kasę pożyczkowo-oszczędnościową oraz spółkę mleczarską. W 1914 r. został awansowany na probostwo do Warty, gdzie owocnie pracował 10 lat, pełniąc jednocześnie funkcję dziekana. Tutaj oprócz pracy duszpasterskiej i społecznej, angażował się w inwestycje parafialne: odrestaurował plebanię, postawił nowe budynki gospodarcze i murowane ogrodzenie przy kościele, poszerzył cmentarz grzebalny. W Kramsku, gdzie był proboszczem w I. 1924-1931, założył i prowadził Akcję Katolicką, postawił Dom Katolicki, ogrodził cmentarz grzebalny, dokupił ziemi do beneficjum parafialnego.

Schyłek działalności duszpasterskiej ks. Mańkiewicza nie był już tak efektowny jak poprzednie dokonania. Probostwo w Kowalu (1931-1940) przyniosło mu więcej trosk, kłopotów i konfliktów z parafianami niż sukcesów. Jednak i tu nie zaprzestał działalności społecznej, np. był prezesem Kasy Stefczyka, prezesem Ochotniczej Straży Pożarnej (1933-1934, 1936-1939), pobudował Dom Ludowy (dzisiejsza remiza straży pożarnej), założył spółdzielnię mleczarską w należącej do parafii miejscowości Rakutowo. Jednakże bezkompromisowość, popędliwość i autokratyzm, które cechowały go zawsze, ale dotychczas raczej pomagały w podejmowaniu śmiałych planów i ich urzeczywistnianiu, teraz zaczynały bardzo denerwować innych, szczególnie tych, którym ks. Mańkiewicz ostro wypomniał ich rzeczywiste lub domniemane przewinienia i zaniedbania. Naraził się zarówno działaczom ludowym, jak i okolicznemu ziemiaństwu. Zaczęły napływać skargi do Kurii Diecezjalnej we Włocławku, a nawet do Rzymu. Bp Karol Radoński, pomny na jego dotychczasowe zasługi i znając jego dobrą wolę, zdecydowanie brał go w obronę, a nawet w 1936 r. mianował go członkiem Komisji Finansowej przy Kurii Diecezjalnej.

Jego praca została nagrodzona przez władzę diecezjalną w 1929 r. kanonią honorową kolegiaty kaliskiej. Od 1921 r. jako były profesor seminarium duchownego należał do Związku Zakładów Teologicznych w Polsce. Od 1931 r. był członkiem wspierającym Bratniej Pomocy Wychowańców WSD we Włocławku.

W czasie wojny, uznany przez Niemców za chorego, otrzymał w lutym 1940 r. pozwolenie na wyjazd do GG. Zmarł w Warszawie 6 III 1940 r. po operacji gardła, przeżywszy 64 lata. W latach 50. XX w. trumnę z jego zwłokami przewieziono do Włocławka i pochowano w grobie rodziny Mańkiewiczów na cmentarzu włocławskim (przy al. Chopina, kwatera 34/1). Jego nazwisko figuruje na tablicy upamiętniającej zmarłych rektorów i profesorów w seminarium włocławskim oraz na tablicy upamiętniającej proboszczów w kościele św. Mikołaja w Warcie.

Kapłanem diecezji włocławskiej był także młodszy brat ks. Józefa Mańkiewicza, Henryk Mańkiewicz, urodzony 16 I 1893 r. we Włocławku (Zazamcze). Wykształcenie średnie uzyskał we Włocławskiej Szkole Handlowej. Po odbyciu studiów w seminarium włocławskim (1916-1921) otrzymał święcenia kapłańskie 23 I 1921 r. Rozstrzelany został przez Niemców 18 XI 1939 r. w lasach k. Górnej Grupy. Drugi brat księdza Mańkiewicza, Leon (1890-1941), był nauczycielem.