Ks. Edmund Nowak

(1891-1940), kapelan, historyk duszpasterstwa wojskowego, ofiara zbrodni NKWD.

Urodził się 3 XII 1891 r. w Półwiosku Starym, gm. Piotrkowice, parafia Wąsosze, dekanat ślesiński, woj. wielkopolskie, jako syn Franciszka i Zuzanny z Przedzików. Początkowo uczęszczał do szkoły gminnej w Wąsoszach, a od 1906 r. do Polskiej Szkoły Handlowej w Koninie, skąd przeniósł się do 7-klasowej Szkoły Handlowej w Kaliszu, którą ukończył w 1908 r. W czasie wakacji uczył potajemnie dzieci i młodzież języka polskiego, historii i geografii, czym naraził się władzom rosyjskim. W 1909 r. wstąpił do włocławskiego seminarium duchownego, które ukończył przyjęciem święceń kapłańskich 7 III 1915 r. Jako neoprezbiter pracował w Aleksandro- wie Kujawskim. W tym czasie zdecydowanie przeciwstawił się okupacyjnym władzom niemieckim usiłującym wprowadzić do szkół pacierz i naukę religii w języku niemieckim. Wraz z matką generała Rouperta działał na rzecz rozbudzenia ducha patriotyzmu wśród młodzieży szkolnej w różnych kółkach samokształceniowych. Założył także Towarzystwo Pań Zachowawczyń i Wychowawczyń czystej młodzieży. Po przeniesieniu w 1916 r. do Włocławka założył w tym mieście na Glinkach szkołę kroju i szycia oraz dwie polskie szkoły powszechne. Przeniesiony do Dłutowa, pod koniec 1916 r. założył dwie szkoły i trzy ochronki oraz bibliotekę. Z kolei w Działoszynie, pow. wieluński, w 1917 r., oprócz organizowania szkolnictwa działał w POW. Przeniesiony do Brzeźna, k, Sieradza, w latach 1918-1919 zorganizował w parafii polską kooperatywę spółdzielczą, dom ludowy, czytelnię i bibliotekę dla młodzieży oraz koło młodzieży męskiej i żeńskiej. Z jego inicjatywy powstały w parafii kółka rolnicze. Działając w organizacjach, przygotowywał wielu chłopców w latach 1918-1919 do wojska. Na apel bp. Stanisława Zdzitowieckiego zgłosił się 5 V 1920 r. jako ochotnik na kapelana wojskowego w czasie wojny polsko-bolszewickiej i został duszpasterzem 3. pułku ułanów; przebywał na odcinku frontu północnego.

Po zakończeniu działań wojennych ks. E. Nowak pozostał w wojsku najpierw jako kapelan wojskowy w Grodnie, a następnie Wołkowysku, Złoczowie, aż wreszcie jako proboszcz wojskowej parafii w Nowej Wilejce. Prowadził działalność kulturalno- oświatową w Związku Strzeleckim i Przysposobicniu Wojskowym. W Złoczowie przewodniczył Komitetowi Opieki nad mogiłami wojskowymi. Znana jest też jego działalność rewindykacyjna na Wołyniu i Chełmszczyźnie oraz kwesta na rzecz neokonwertytów. W czasie pobytu w Nowej Wilejce odbył studia na Uniwersytecie Wileńskim, a w 1934 r., uzyskał na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie doktorat w zakresie historii. Tematem rozprawy był: Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce, 968-1831, był to temat dotąd nieopracowany w historiografii polskiej. Od 1934 r. był starszym kapelanem Wojska Polskiego. W 1939 r. został dziekanem Okręgu Korpusu nr II w Lublinie w randze podpułkownika. Za gorliwą i ofiarną służbę otrzymał odznaczenia: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Polska Swemu Obrońcy, Medal Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości, Złoty Krzyż Zasługi, Medal za Wojnę 1918-1921, Krzyż Waleczności byłej armii sprzymierzonej gen. Stanisława Bulak- Bałachowicza, Odznakę 80. pułku piechoty Strzelców Wileńskich, Odznakę 13. pułku Ułanów Wileńskich.

W wojnie obronnej w 1939 r. brał udział jako szef służby duszpasterskiej w Departamencie Armii „Lublin” i został internowany przez Armię Radziecką do obozu w Starobielsku, a następnie osadzony w obozie oficerskim" w Kozielsku, skąd został wywieziony w dniu 23 grudnia 1939 r. do Ostaszkowa, a następnie zamordowany 7 kwietnia 1940 r. w siedzibie NKWD w Twerze, a pochowany w dole nr 02 w Miednoje.