Ks. Antoni Szymański

Następnie został skierowany przez władze diecezjalne na dalsze kształcenie specjalistyczne na Katolickim Uniwersytecie w Leuven (Belgia), znanym ośrodku katolickiej myśli filozoficznej i społecznej, dokąd wyjechał prawdopodobnie w końcu 1904 r., pod przybranym nazwiskiem Antoni Hoffen (tak też podpisywał swoje pierwsze prace w języku francuskim), dla zabezpieczenia się przed represjami rosyjskich władz zaborczych, które nie zezwalały na studia zagraniczne. Wiedzę specjalistyczną zdobywał pod kierunkiem ks. prof. Maurice Defourny'ego, wybitnego znawcy katolicyzmu społecznego. Na podstawie pracy La démocratie chrétienne en France uzyskał stopień doktora filozofii w 1908 r. W 11 lat później (1919) habilitował się w zakresie chrześcijańskiej nauki społecznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Posiadł także znajomość języków obcych; oprócz języka łacińskiego znał też dobrze języki nowożytne: rosyjski, francuski i niemiecki. Już w czasie studiów opublikował kilkanaście prac naukowych i publicystycznych w czasopismach francuskich i polskich.

Po studiach zagranicznych wrócił do Włocławka i pracował tutaj przez 10 lat (od XI 1908 do XI 1918) na różnych stanowiskach. Mimo że ksiądz Szymański posiadał opinię radykała społecznego, biskup włocławski Stanisław Zdzitowiecki, szczególnie wyczulony na sprawy społeczne, powierzył mu od stanowisko profesora filozofii i nauk społecznych we włocławskim Seminarium Duchownym. Wykładał następujące zagadnienia z dziedziny nauk społecznych: etyka, ekonomia, historia katolicyzmu społecznego, podstawowe wiadomości z filozofii prawa oraz z prawa cywilnego -zarys prawa publicznego, wewnętrznego, międzynarodowego, prywatnego, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków publiczno-kościelnych. (Ponieważ profesorowie Seminarium nie otrzymywali wówczas pensji, władze diecezjalne dały mu etat najpierw wikariusza parafii kolegiackiej w Kaliszu /1908-1910/; potem administratora parafii Blachownia/1910/; a wreszcie administratora parafii Kosmów /1910-1918/; czerpał z nich fundusze na utrzymanie). W ostatnich latach pobytu we Włocławku uczył także religii w Gimnazjum Realnym (późn. LZK) oraz na pensji żeńskiej Władysławy Aspis.

Ksiądz Szymański nie ograniczał się wyłącznie do pracy pedagogicznej, choć oddawał się jej z całym zaangażowaniem. Rozwijał także pracę naukową, publicystyczną i społeczną. Dużym osiągnięciem księdza Szymańskiego było redagowanie przez niemal dziesięć lat (1909-1918) naukowego czasopisma teologicznego „Ateneum Kapłańskie”, powstałego przy włocławskim Seminarium z inspiracji jego bliskiego kolegi, ks. Idziego Radziszewskiego, ówczesnego rektora tej uczelni. Zasługą księdza Szymańskiego jako redaktora „Ateneum”-1 był nowy profil czasopisma, w którym zamieszczano wiele artykułów z zakresu nauk społecznych, a także sprawozdań i informacji dotyczących rozwijającej się działalności społecznej na ziemiach polskich i poza nimi, nieprzychylnie postrzeganej przez władze zaborcze. Za swoją działalność publicystyczną w latach 1911-1912 był kilkakrotnie karany przez rosyjskie władze.

Wynikiem jego pracy naukowej we Włocławku jest 100 pozycji bibliograficznych. Spośród nich należy przede wszystkim odnotować sześć publikacji samoistnych, w tym podstawowe dzieło Zagadnienie społeczne (Włocławek 1916), będące syntezą katolickiej nauki społecznej, używane jako podręcznik przez cały okres międzywojenny w polskich seminariach duchownych (cztery wydania). Ponadto, dwa przekłady naukowe wybitnych dzieł zagranicznych i 17 artykułów naukowych. Na dorobek publicystyczny składa się 21 artykułów, spośród których wyróżniają się szczególnie artykuły polemiczne (sygnowane krypt. Dr A. S-ki), odznaczające się trafnością argumentów oraz prostotą stylu i jasnością rozumowania.

W okresie włocławskim ksiądz Szymański włączał się także w działalność polityczną i społeczną. W lutym 1917 r. wszedł jako radny do Rady Miejskiej m. Włocławka, będącej pierwszą od ponad 50 lat reprezentacją mieszkańców miasta we władzach miejskich, i pełnił tę funkcję do końca swego pobytu we Włocławku (XI 1918). Ponadto, sprawował funkcję przewodniczącego Zarządu Okręgowego Polskiej Macierzy Szkolnej we Włocławku (1917).

W listopadzie 1918 r. ksiądz Szymański przeniósł się, na propozycję ks. I. Radziszewskiego, do Lublina i objął wykłady polityki społecznej i historii katolicyzmu społecznego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (KUL). W 1924 r. został profesorem zwyczajnym polityki społecznej, a od 1930 r. prowadził także wykłady z etyki.

Poza pracą naukową i pedagogiczną ksiądz Szymański prowadził na KUL działalność organizacyjną i administracyjną. W roku akademickim 1920/1921 był dziekanem Wydziału Prawa Kanonicznego, a w roku następnym (1921/1922) jego prodziekanem; dwa lata (1931-1933) był dziekanem Wydziału Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych. W latach 1922-1926 pełnił obowiązki prorektora, w tym w latach 1922 i 1924 zastępując rektora, a następnie przez sześć lat (1933-1939) był rektorem. Pełniąc te funkcje, troszczył się szczególnie o stworzenie ideowej kadry-personelu nauczycielskiego KUL, zaangażowanej w pracę naukową.

Na podkreślenie zasługuje troska księdza Szymańskiego o rozwijanie akcji wydawniczej. W tym celu założył w 1928 r. Towarzystwo Wiedzy Chrześcijańskiej (był jego przewodniczącym w l. 1928-1938), które wydało kilkadziesiąt prac naukowych i popularnych, w tym encykliki społeczne z komentarzami. Od 1929 r. przejął miesięcznik „Prąd", wydawany przez seniorów Stowarzyszenia Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie", któremu groziło zawieszenie z powodu braku funduszów; redagował go i wydawał z własnych środków finansowych. Miesięcznik ten stał się od 1930 r. organem prasowym Związku Polskiej Inteligencji Katolickiej, którego ksiądz Szymański był założycielem i prezesem (1931-1939).

Brał czynny udział w organizowaniu „Tygodni Społecznych >>Odrodzenia<<", które przyczyniały się do rozwoju katolickiej myśli społecznej w Polsce. Od 1935 r. organizował (w sierpniu) uniwersyteckie wykłady dla duchowieństwa. W 1934 r. z jego inspiracji powstało Towarzystwo Naukowe KUL, którego został prezesem.

Ze względu na czołową pozycję księdza Szymańskiego wśród katolickich myślicieli społecznych kardynał August Hlond powierzył mu w 1933 r. prezesurę Rady Społecznej przy Prymasie Polski. Funkcję tę pełnił do końca istnienia Rady. Pod jego przewodnictwem Rada wydała szereg deklaracji. Ważna była zwłaszcza deklaracja w sprawie wiejskiej, która wskazała na pauperyzację wsi polskiej i domagała się szybkiej parcelacji większej własności za słusznym odszkodowaniem oraz deklaracja w sprawie uwłaszczenia pracy. Celem wprowadzenia w życie wskazań Kościoła w sprawie stosunków społecznych wsi ksiądz Szymański powołał Komisję Wiejską w ramach Rady Społecznej. W latach 30. ksiądz Szymański był członkiem Międzynarodowego Związku Badań Społecznych w Malines (Belgia), przygotował tłumaczenie wydawnictwa tego Związku - Kodeksu społecznego - na język polski. Był członkiem redakcji poznańskiego „Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego". Jego dorobek naukowy i publicystyczny obejmuje w sumie 284 pozycje. Oprócz tych, które opublikował w okresie włocławskim, na szczególną uwagę zasługują: Bolszewizm (Poznań 1921), Polityka społeczna (Lublin 1925) będąca pierwszym liczącym się polskim podręcznikiem z tej dziedziny wiedzy, Ograniczenie urodzin i karalność przerywania ciąży (Lublin 1930), Akcja katolicka a działalność gospodarczo-społeczna (Poznań 1931), Społeczne znaczenie rozwodów (Lublin 1931), Ekonomika i etyka (Lublin 1936), Etyka. Wiadomości wstępne (Lublin 1937), O sprawiedliwości społecznej (Lublin 1938). Publikował wiele artykułów w czasopismach, przede wszystkim w „Ateneum Kapłańskim" i w „Prądzie". Ważnym dziełem księdza Szymańskiego jest nieopublikowany komentarz do encykliki papieża XI „Quadragesimo anno", napisany w czasie II wojny światowej.

Posiadał jako warsztat pracy naukowej okazały i wartościowy księgozbiór osobisty, z przewagą dzieł o szeroko rozumianej tematyce społecznej (częściowo zgromadzony już we Włocławku), który przekazał Seminarium Polityki Społecznej KUL.

Po wybuchu wojny w 1939 r. udzielał schronienia w gmachu KUL licznym uchodźcom, a w październiku tegoż roku rozpoczął, bez zgody okupacyjnych władz niemieckich, nowy rok akademicki. W listopadzie 1939 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Lublinie. Po zwolnieniu z więzienia, dzięki interwencji austriackiego kapelana armii niemieckiej, ukrywał się na plebanii w Bełżycach koło Lublina (podjął tam obowiązki wikariusza). Stamtąd kierował sprawami KUL, czuwał nad jego archiwum i biblioteką, dojeżdżał z wykładami do Krężnicy (k. Lublina), organizował wykłady i pomoc dla pracowników naukowych i ich rodzin.

Wyróżniony godnościami kościelnymi: kanonika honorowego kapituły kolegiaty w Kaliszu (1921) i szambelana papieskiego (1923); odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1938).

Zmarł 9 X 1942 r. w Bełżycach i tam został pochowany tymczasowo w wypożyczonym grobowcu. W 1946 r. ciało zostało przeniesione na cmentarz w Lublinie przy ul. Lipowej i tam złożone (w jednym grobowcu z ks. Idzim Radziszewskim). W Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku upamiętnia go tablica poświęcona zmarłym rektorom i uczelni; w KUL w jednej z sal znajduje się portret księdza Szymańskiego, a w rodzinnej Praszce tablica pamiątkowa na zewnętrznej ścianie frontonu kościoła parafialnego (odst. 1 XI 1957).