Bp Stanisław Szembek

Po potwierdzeniu papieskim tej prezentacji 5 III 1690 r. otrzymał w warszawskim kościele wizytek sakrę biskupią. Jego władza wynikająca ze święceń została wzmocniona przez nominację na wikariusza generalnego i oficjała krakowskiego. Pełniąc wyżej wspomniane obowiązki, zajmował się również duszpasterstwem ogólnym, między innymi głosząc kazania w krakowskich kościołach, a po sprowadzeniu wizytek do Krakowa stał się ich ojcem duchownym.

Związek z dworem saskim ułatwił mu awanse kościelne, zwłaszcza że August II dzięki jego udziałowi mógł zostać koronowany 15 IX 1697 r., choć sam Szembek przekroczył obowiązujące prawo, ponieważ nie będąc biskupem-senatorem, nie prawa czynnie uczestniczyć w tym obrzędzie.

Władca wynagrodził mu to postępowanie, nominując go 14 IX 1699 r. na opata w Mogile, a po śmierci bp. J. Małachowskiego (20 VIII 1699 r.). kapituła krakowska wybrała go na administratora diecezji.

Natomiast po awansie bp. S. Dąbskiego na stolicę w Krakowie August II nominował Szembeka na diecezję kujawską. Potwierdzenie papieskie otrzymał 21 VI 1700 r., a 29 VII 1700 r. objął rządy w diecezji. Jako jej pasterz gorliwie zajął się posługą, a więc głosił kazania i sprawował sakramenty. Od połowy IX do końca X 1701 r. przebywał w archidiakonacie pomorskim. W Gdańsku udzielił święceń kapłańskich, przyjmował śluby zakonne od benedyktynek w Żarnowcu i bernardynek w Żukowie. Dokonał też przyjęcia na łono Kościoła, nawróconej z luteranizmu Doroty Ustarbowskiej wraz z córką.

Niestety pracę w diecezji przerwały wydarzenia polityczne, które spowodowały, że 18 V 1702 r. wraz z królem udał się do Krakowa. Natomiast po klęsce króla pod Kliszowem wywiózł klejnoty i arch. koronne najpierw na Śląsk, a następnie do Ołomuńca. Przebywając tam, oczekiwał poprawy sytuacji politycznej, a jednocześnie wspierał w posłudze miejscowego bp.

Bp. kujawskim był przez sześć lat, choć na terenie diecezji spędził niewiele czasu. Jak wyżej zauważono, w tak krótkim okresie niewiele też mógł podjąć działań. Niemniej jednak, fakt bliskich relacji z Augustem II i jego otoczeniem, a także awans do archidiecezji gnieźnieńskiej spowodował, że rozsławił Włocławek i diecezję w całej Rzeczypospolitej.

Władca, czując wobec niego wdzięczność, po śmierci kardynała Radziejowskiego, do Ołomuńca przysłał nominację na abp. gnieźnieńskiego i pry- masa Polski. Niestety podobnie jak August II nominował Szembeka, tak również i Stanisław Leszczyński mianował swojego kandydata Konstantego Zielińskiego, który jednak w tym czasie był więziony przez Rosjan. Natomiast Stolica Apostolska, nie uznając Leszczyńskiego za króla, konsekwentnie odrzuciła również i jego kandydata, ostatecznie papież Klemens XI 7 VI 1706 r. zatwierdził Szembeka na pasterza gnieźnieńskiego. Kapituła gnieźnieńska najpierw nie chciała dokonać jego instalacji, a gdy otrzymała dokumenty papieskie od pełnomocnika Szembeka - H. Wysockiego - 29 VII 1706 r. dokonała potajemnej instalacji bez obrzędów kościelnych. Dowiedziawszy się o tym fakcie Leszczyński, oburzony postępowaniem kapituły, 14 IX 1706 r. nakazał jej wybrać tymczasowego administratora diecezji, dopóki jego kandydat nie obejmie stanowiska. W końcu, tracąc nadzieję na to że Zieliński, zostanie przez Rosjan wypuszczony z więzienia, Leszczyński nominował na stolicę gnieźnieńską dotychczasowego bp. pomocniczego chełmskiego, J. Dłużewskiego, a od kapituły domagał się, by zatwierdziła go jako administratora, ta jednak początkowo się oparła, ale w końcu pod groźbą dowódcy wojsk szwedzkich uległa i 3X 1707 r. ogłosiła go administratorem.

Prymas jako stronnik Wettyna wyjechał pod koniec 1707 r. z kraju i przebywał prawie dwa lata w Opawie i Ołomuńcu. Po wyjeździe na emigrację zarządzał swoja diecezją listownie, przesyłając kapitułę polecenia. August II dopiero po zwycięskiej bitwie pod Połtawą powrócił w granice Rzeczypospolitej, w jego ślady poszedł prymas. Osiadł w Częstochowie, z której 7 XI 1709 r. wydał obwieszczenie o królewskim powrocie do kraju. Pod koniec I 1710 r. udał się do Warszawy, a następnie w końcu V do swej archidiecezji, zamieszkując w Łyszkowicach. Jeszcze tego samego roku, w VII odbył wizytację kolegiaty kurzelowskiej, a następnie wyruszył do Gniezna, po drodze wizytując kościoły i dobra arcybiskupie. Po przybyciu do stolicy swojej diecezji 27 VIII 1720 r. odbył ingres do katedry.

W czasie kilkuletniej nieobecności abp. w diecezji wkradło się wiele nadużyć, prymas podjął więc wielkie dzieło doprowadzenia administracji archidiecezji do ładu, polecając wprost usunąć z dokumentów wszystkie zalecenia uzurpującego sobie władzę w diecezji bp. J. Dłużewskiego. Nakazał również, aby na stałe przy katedrze gnieźnieńskiej rezydowało przynajmniej trzech kanoników i informowało go listownie o bieżących problemach. Z racji ingresu ofiarował katedrze baldachim i 1 tys. zł na odnowienie budynku.

Żywiąc jednak obawy o swoje bezpieczeństwo na terenie archidiecezji, w grudniu 1710 r. przeniósł się do Częstochowy, gdzie przebywał do końca lutego 1712 r. W tym czasie wyjeżdżał tylko na krótko, w VIII 1711 r., aby zwizytować katedrę, ale zamierzenie to nie zostało zrealizowane z powodu przebywających w pobliżu Gniezna oddziałów wiernych Leszczyńskiemu. Ostatecznie był w Gnieźnie tylko kilka dni i to jeszcze w przebraniu. W tym samym czasie przebywał jeszcze w Skierniewicach i Łyszkowicach.

Oficjalnie do Gniezna przybył 19 IV 1713 r. i przebywał w nim do 10 VI 1713 r., w tym czasie przeprowadził wizytację katedry, kolegiaty św. Jerzego, seminarium duchownego, szkoły katedralnej i wszystkich kolegiów. Skutkiem kontroli było wydanie dekretu reformacyjnego składającego się z 51 paragrafów piętnujących nadużycia i określających obowiązki duchownych. 24 VIII 1719 r. dokument ten został uzupełniony jeszcze kolejnymi 17 paragrafami.

Do Gniezna przybył ponownie 16 V 1718 r., zatrzymując się na dłużej. W tym czasie nakazał wystawić na ołtarz schowaną przed agresorami trumienkę z relikwiami św. Wojciecha, ponadto obdarował katedrę wieloma kosztownymi darami. Sam w Zesłanie Ducha Świętego odprawił mszę św. i udzielił sakramentu bierzmowania, przewodniczył też uroczystościom Bożego Ciała. Ponadto 19 VI 1718 r. przekazał zarząd nad seminarium gnieźnieńskim Misjonarzom św. Wincentego, co potwierdził synod w 1720 r. Z przedstawionych sobie kandydatów prezentował na urząd bp. pomocniczego Stolicy Apostolskiej Franciszka Kraszkowskiego. Po dokonaniu tych czynności opuścił Gniezno pod koniec VI 1718 r.

W VII i VIII 1719 r. poprzez Gniezno udał się do tej części archidiecezji, która znajdowała się na Pomorzu. W drodze powrotnej, zatrzymawszy się w katedrze, obdarzył ją kolejnymi darami, za co wdzięczna mu kapituła postanowiła odmawiać specjalne modlitwy w intencji swojego arcypasterza.

Dla ożywienia życia religijnego zarówno duchowieństwa, jak i wiernych świeckich zwołał synod diecezjalny w Łowiczu. Odbywał się on w dniach 26-28 VIII 1720 r., a jego uchwały zostały ujęte w 29 statutach. Opublikowano je wraz z inauguracyjnymi kazaniami, przepisami dotyczącymi wizytacji kościołów parafialnych przez dziekanów i wykazem wszystkich kościołów archidiecezji.

Obliczono, że prymas udzielał święceń 84 razy w 12 miejscach, wśród święconych znalazło się 176 minorytów (niższe świecenia), 148 subdiakonów, 137 diakonów i 155 kapłanów. Prymas przede wszystkim troszczył się o wypełnienie obowiązków duchownych, a dopiero na drugim miejscu podejmował sprawy polityczne. Jako prymas pełnił też urząd interrexa, nie mógł więc nie angażować się w politykę.

Po przegranej przez Augusta II bitwie pod Kliszkowem, jak już wyżej wspomniano, Szembek najpierw schronił się za granicą, skąd jako nominowany na prymasa podążył za królem do Grodna, gdzie rada konfederacji sandomierskiej zatwierdziła 24 XI 1705 r. układ podpisany z carem Piotrem, a jednocześnie uchwalono rozwiązanie konfederacji wojskowych. Po klęsce wojsk sasko-rosyjskich pod Wschową król wraz prymasem opuścili Warszawę i wyjechali do Krakowa, skąd udali się do Raciborza.

Niepomyślna dla Sasa sytuacja przybrała jeszcze na sile po podpisaniu pokoju altransztadzkiego 24 IX 1706 r. Wtedy prymas zwołał radę konfederacji we Lwowie (7 1 1707 r.), która pod jego przewodnictwem nie uznała abdykacji Augusta, odkładając rozstrzygnięcie sprawy do sejmu, który miał się od być 23 V 1707 r. w Lublinie. Na to spotkanie przybył również i car, pod naciskiem którego ostatecznie ogłoszono bezkrólewie. Niestety nie uspokoiło to sytuacji w kraju, a prymas, obawiając się przeciwników politycznych, po raz kolejny udał się na dwuletnią emigrację na Morawy.

W roku 1709 Wettyn wrócił do Rzeczpospolitej na zaproszenie przywódców konfederacji sandomierskiej. Mimo abdykacji królewskiej i ogłoszonego bezkrólewia prymas zalegalizował powrót Augusta II, wydając 7 XI 1709 r. odezwę do narodu. Jednak 19 XI 1709 r. król powierzył Szembekowi władzę namiestniczą i wyjechał do Saksonii. Po powrocie na sejmie warszawskim 4 II 1710 r. król dziękował prymasowi za wierność.

Szembek nie akceptował konfederacji tarnogrodzkiej, która została zawiązana 26 XI 1715 r. przeciwko absolutyzmowi Sasa. Był jednak obecny na sejmie grodzieńskim, gdy 1 II 1717 r. został ratyfikowany traktat pokojowy króla z konfederatami, choć zarówno jemu, jak i hetmanowi polnemu Rzewuskiemu odmówiono głosu, stąd sejm niemy.

W kolejnym roku 1718, również na sejmie w Grodnie, wezwano Piotra I, aby jego wojska opuściły Polskę, a dla wywołania odpowiedniego efektu ogłoszono również pospolite ruszenie. Pojawił się jednak zasadniczy spór, czy do pospolitego ruszenia zostaną zmobilizowani również ci, którzy mieszkają w dobrach kościelnych. Prymas uważał, że nie należy tego czynić, natomiast posłowie świeccy domagali się wsparcia pospolitego ruszenia również i gospodarzami dóbr kościelnych. Ostatecznie prymas, protestując przeciw temu, opuścił salę obrad, a w jego ślady poszli inni biskupi. Na sali doszło do tumultu, za opuszczającymi salę rzucano ich krzesłami. W odpowiedzi biskupi: warmiński, poznański i smoleński po odprowadzeniu prymasa powrócili na salę i uczestniczyli dalej w obradach.

Abp Szembek, posuwający się w latach i coraz bardziej schorowany, odsuwał się od polityki. Sprawy zaszły tak daleko, że car listownie zwrócił się do prymasa z zapytaniem, czy wie o przymierzu Augusta II z Wiedniem. W odpowiedzi z 19 III 1719 r. negował istnienie takiego układu, ale jednocześnie domagał się, aby wojska rosyjskie opuściły tereny Rzeczypospolitej.

Od jesieni 1720 r. Stanisław Szembek czuł, że jego siły słabną, zaczął więc przygotowywać się na śmierć i 5 X 1720 r. sporządził swój podstawowy testament, do którego dołączono jeszcze kilka dodatkowych zapisów. Wynikało z nich, że 11 tys. tynfów przeznaczył na uposażenie katedry krakowskiej, 2 tys. talarów zapisał katedrze gnieźnieńskiej, a ponad 100 tys. zł pozostawił rodzinie. Ponadto 1 tys. dukatów ofiarował spalonej bursie prawników Uniwersytetu Krakowskiego lub na kanonizację bł. Jana Kantego. Pozostawił też legaty 1 tys. dukatów na klasztor jasnogórski, z przeznaczeniem na ufundowanie stall i wielkiego ołtarza, zaś opactwu tynieckiemu przekazał złoty kielich z pateną i 1 tys. złp na aparaty kościelne. Uczynił również zapisy na seminaria w Łowiczu i Gnieźnie, na zakony: dominikanów, bernardynów i pijarów, a także dla zakonnic w Łowiczu, oraz jezuitów w Krakowie. Trzy skrzynie dokumentów przechowywanych w Częstochowie przekazał bratu kanclerzowi, Janowi Szembekowi. Od początku VI 1721 r. wzmogła się choroba. Zmarł 3 VIII 1721 r. w Skierniewicach, został pochowany 14 IX 1721 r. w katedrze gnieźnieńskiej, pod kaplicą Bożego Ciała.

Z dwóch małżeństw Franciszka (jego ojca): pierwszego z Zofią z Pieniążków i drugiego z Anną Barbara Rupniowską, narodziło się dziewięciu synów i dwie córki. Z tego potomstwa pięciu synów zostało duchownymi, a obie córki zakonnicami.

Zbiór kazań Szembeka z okresu sprawowania przez niego funkcji sufragana krakowskiego wydal przyrodni brat, Krzysztof Antoni, w Brunsberdze (Braniewo), w roku 1726.