bp Stanisław Karnkowski

Po powrocie ze studiów w 1550 r. został sekretarzem biskupa chełmińskiego, a później kujawskiego Jana Drohojowskiego (1551-1557), zaś w 1553 r. został również notariuszem publicznym. W 1555 r. został przyjęty na dwór króla Zygmunta II Augusta. Początkowo pełnił funkcję referendarza wielkiego koronnego, a później sprawował urząd jednego z sekretarzy królewskich. Był to czas największej świetności dworu królewskiego, związany z humanizmem. Pobyt na dworze wywarł na S. Karnkowskim decydujące znaczenie, w tym też czasie ustaliły się i wykrystalizowały jego poglądy, tym razem zgodne z nauką Kościoła. Od chwili podjęcia pracy na dworze królewskim S. Karnkowski utrzymywał kontakty listowne z biskupem warmińskim Stanisławem Hozjuszem. W 1558 r. został mianowany kanonikiem kolegiaty wieluńskiej, a także kanonikiem (scholastykiem) kapituły gnieźnieńskiej. W 1560 r. został przyjęty jako koadiutor kanonika Stanisława Dąbrowskiego do kapituły krakowskiej (kantor), która w tym czasie uważana była za seminarium dla przyszłych biskupów, a obok Akademii stanowiła najsilniejszy ośrodek walki z reformacją. W dwa lata później, w 1562 r., został S. Karnkowski kanonikiem kolegiaty warszawskiej i scholastykiem kapituły łęczyckiej. W 1564 r., a więc w 44. roku życia, w wigilię Bożego Narodzenia, przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa teodozjańskiego Stanisława Falęckiego, sufragana i kanonika gnieźnieńskiego, opata sulejowskiego i uczestnika Soboru Trydenckiego. Biskup Falęcki wyświęcił S. Karnkowskiego-kleryka diecezji płockiej-za zgodą jego ordynariusza, w swoim kościele opackim. Biografowie S. Karnkowskiego podają, że ostateczną decyzję o przyjęciu święceń przyjął on pod wpływem rady swego przyjaciela biskupa S. Hozjusza oraz nuncjusza papieskiego G.F. Commendoniego.

23 VI 1567 r. król Zygmunt August wystosował list do papieża Piusa V o zatwierdzenie S. Karnkowskiego na biskupa kujawsko-pomorskiego. Zaprezentował w nim kandydata oraz przedstawił opłakany stan diecezji, który może uleczyć S. Karnkowski, „najbardziej właściwy ze względu na odpowiednie na tej funkcji cnoty i pobożność". Biskupem kujawsko-pomorskim został mianowany - po zmarłym bp. Mikołaju Wolskim (1562-1567)-1X 1567 r., a święcenia biskupie przyjął na początku stycznia 1568 r. Diecezją kierował do 1581 r., po czym przeszedł na stolicę gnieźnieńską. Przez okres czternastu lat rządów diecezją przyczynił się do jej odrodzenia religijnego i rozkwitu przez swoją pełną troski i gorliwości działalność na polu ustawodawczym, administracyjnym, reformatorskim i duszpasterskim.

Wkrótce po objęciu stolicy biskupiej we Włocławku, dostrzegając głęboki kryzys w duszpasterstwie oraz zaniedbania w życiu religijno-moralnym duchowieństwa i wiernych, biskup Karnkowski energicznie zabrał się do odnowy i reformy powierzonej mu diecezji. Dnia 14 II 1568 r. wydał dekret-mandatum zwołujący synod diecezjalny do Włocławka na 16 III 1568 r. Należy zauważyć, że synod ten został zwołany dziewięć lat wcześniej od oficjalnego przyjęcia przez Kościół w Polsce na synodzie prowincjalnym w 1577 r. uchwał Soboru Trydenckiego. Stąd temu gorącemu rzecznikowi odnowy trydenckiej i niezmordowanemu w swoich przedsięwzięciach ustawodawcy i pasterzowi Kościół włocławski zawdzięcza rozpoczęcie procesu dostosowania prawa diecezjalnego do nowego ustawodawstwa ogólnokościelnego bardzo wcześnie po zakończeniu obrad Tridentinum. Znając reformistyczne dekrety soborowe, pragnął być biskupem na miarę postanowień tego soboru. To też inspirowało go do odnowy i reformowania Kościoła włocławskiego.

Celem pierwszego potrydenckiego synodu diecezjalnego obradującego przez dwa dni (16-17 V 1568) było przedstawienie uchwał i dekretów soborowych, ich oficjalne przyjęcie przez Kościół włocławski oraz wprowadzenie w życie diecezji. Temu celowi służyły uchwały synodalne. Były w nich zawarte zarządzenia ściśle prawne, dyscyplinarne i administracyjne, a także wyjaśnienia dogmatyczne, przez które biskup Karnkowski pragnął dotrzeć z nieskażoną nauką Kościoła do duchowieństwa i różnych grup wiernych świeckich. Zawierały one również normy prawne wzywające duchowieństwo do życia zgodnego ze stanem duchownym, do karności i dyscypliny, zgodnego z prawem administrowania dobrami kościelnymi. Sporo miejsca poświęcił biskup Karnkowski sprawom przygotowania kandydatów do kapłaństwa. Ogłosił zamiar powołania szkoły kształcącej i wychowującej przyszłych kapłanów (seminarium). Określił, z jakich funduszy będzie się ona utrzymywała. Akt ten stanowi fundację Seminarium Duchownego we Włocławku, które w sposób kanoniczny zostało erygowane 16 VIII 1569 r. Wprowadził jasne przepisy co do beneficjów kościelnych i symonii. Szczegółowo i precyzyjnie określił prawa i obowiązki proboszczów, wikariuszy, zakonników i tych wszystkich, którzy zajmowali się duszpasterstwem. Statuty synodalne regulowały również kwestie związane z udzielaniem sakramentów i sakramentaliów, obowiązkami duchowieństwa i życiem chrześcijańskim w różnych jego przejawach. Synod był jednym z najważniejszych wydarzeń w procesie recepcji uchwał Soboru Trydenckiego, a o jego wadze świadczy fakt, że był on punktem odniesienia dla wielu późniejszych synodów diecezji kujawsko-pomorskiej. Jest to też pierwszy synod w historii diecezji, którego uchwały i dokumenty, staraniem biskupa Karnkowskiego, zostały wydane i ogłoszone drukiem w Kolonii u M. Cholina w 1572 r. pt. Constitutiones in dioecesana synodo Wladislaviensis presidente [...] de Stanislao Carcovio episcopo Vladislaviensi.

Drugi synod diecezjalny biskup Karnkowski zwołał pismem konwokacyjnym z dnia 20 II 1579 r., wydanym w Raciążku na dzień 28 IV tr. do Włocławka. Uchwały synodalne podejmowały następujące tematy: składanie wyznania wiary przez duchownych, uzyskanie aprobaty od biskupa do głoszenia kazań, obowiązek rezydencji oraz posiadania dokumentów Soboru Trydenckiego, Katechizmu rzymskiego, brewiarza rzymskiego i ksiąg do udzielania sakramentów, szczególnie chrztu i małżeństwa oraz Eucharystii i pokuty, zakaz sprzedawania dóbr kościelnych i otrzymywanie beneficjum tylko przez posiadających święcenia kapłańskie, noszenie stroju duchownego i prowadzenie życia godnego i moralnego przez duchownych, właściwe funkcjonowanie zakonów w diecezji, sprawy Seminarium Duchownego powołanego przez biskupa na poprzednim synodzie. Statuty synodalne wiele miejsca poświęcały formacji duchowej i intelektualnej przygotowujących się do święceń i obowiązkom duchowieństwa. Nadto zwracały uwagę i porządkowały struktury życia religijnego i kościelnego diecezji.

Jako biskup kujawsko-pomorski odebrał innowiercom kościoły zabrane w czasie reformacji protestanckiej, przebudował zamek biskupi w Raciążku oraz ufundował, jako arcybiskup gnieźnieński (1584), kościół w rodzinnym Karnkowie. W celu nakłonienia rezydencji kanoników włocławskiej kapituły katedralnej podarował kapitule dobra biskupie: Dobrzec, Czarnowo, Osielsko, Trzebutowo i Siekotowo.

Obrady Soboru Trydenckiego zaowocowały żywą działalnością reformistyczną Kościoła katolickiego w Polsce. Na synodach prowincjalnych domagano się opracowania nowej kodyfikacji prawa polskiego opartego na uchwałach soborowych, gdyż obowiązujący zbiór prawa arcybiskupa Jana Laskiego (1510-1531) z 1527 r. nie uwzględniał dekretów soborowych. Biskup Karnkowski, wobec powolnej pracy komisji kodyfikacyjnej powołanej na prowincjalnym synodzie piotrkowskim w 1577 r., sam opracował i wydał w 1579 r. taką kodyfikację pod nazwą Constitutiones Synodorum Metropolitanae Ecclesiae Gnesnensis provincialium tam vetustorum quam recentiorum usque ad Annum Domini MDLXXVIII. Studio et opera [...] Stanislai Karnkowski [...], zwaną później zbiorem Karnkowskiego. Zbiór ten w historii źródeł kościelnego prawa polskiego nazywa się Zbiorem konstytucji synodalnych Karnkowskiego i stanowił kodyfikację kościelnego prawa polskiego.

Obok ważnej i doniosłej działalności ustawodawczej w diecezji, zmierzającej do wprowadzenia w jej życie reform trydenckich i dostosowania prawa partykularnego do postanowień soborowych, a także dokonania kodyfikacji prawa polskiego w 1579 r., S. Karnkowski jako biskup kujawsko-pomorski podejmował jeszcze inne, znaczące działania prawno- duszpasterskie. Należała do nich m.in. fundacja i erygowanie seminarium włocławskiego. Dostrzegając pilną potrzebę kształcenia kandydatów do kapłaństwa i ich praktycznego przygotowania do duszpasterstwa, przedstawił zgromadzonym na synodzie w 1568 r. naglącą konieczność założenia seminarium duchownego. Za zgodą kapituły katedralnej i zebranego na synodzie duchowieństwa, założył je i ufundował 16 III 1568 r., jako pierwsze na ziemiach tzw. rdzennej Polski, a trzecie w obecnych granicach Polski. Fundacja seminarium włocławskiego została zatwierdzona wraz ze statutami synodu 22 V 1568 r. przez papieża Piusa V. Posiadając potwierdzenie fundacji seminarium, po rocznych przygotowaniach i realizacji zaplanowanych przedsięwzięć odnoszących się do środków materialnych, dnia 16 VIII 1569 r. wydał dokument erekcji Seminarium Duchownego we Włocławku. W dyspozycji dokumentu erekcyjnego biskup założyciel położył ogólne zręby organizacyjne nowej instytucji. Wytyczył kwestie utrzymania Seminarium, określił kierownictwo naukowe i wychowawcze, podał precyzyjnie program nauczania, który wydaje się w najogólniejszym zarysie pokrywać z dzisiejszym ratio studiorum seminariów duchownych.

Dostrzegając szerzący się protestantyzm, szczególnie w części pomorskiej diecezji, w wyniku którego zagrożony był nie tylko katolicyzm, ale i polskość tych ziem, biskup Karnkowski pragnął zapewnić miejscowej ludności opiekę duszpasterską przez dostarczenie odpowiednio przygotowanego duchowieństwa. Dlatego myślał o stworzeniu fundacji na założenie jeśli nie seminarium, to przynajmniej kolegium jezuickiego w Gdańsku. Przeniesiony z Włocławka do Gniezna nie zdołał zrealizować swoich planów. Zdołał tylko przeznaczyć trzecią część alumnów w ufundowanym Seminarium włocławskim na potrzeby części pomorskiej diecezji.

Odnowie duszpasterstwa w duchu trydenckim oraz w trosce o ujednolicenie liturgii w diecezji służyły wydane przez biskupa Karnkowskiego w języku polskim, w formie książeczki u Szarffenbergera w Krakowie w 1568 r., Napomnienia potrzebne i zbawienne, których wszyscy plebani w Kujawskim i Pomorskim biskupstwie przy świętości kościelnych sprawować mają. Przeznaczone one były nie tylko dla duchowieństwa, ale także dla tych, którzy mieli intelektualne i formacyjne braki odnośnie nauki wiary. Doczekały się kilku wznowień (1569, 1570 i 1577), co świadczy o ich aktualności i potrzebie.

W 1572 r. w Kolonii u M. Cholina biskup Karnkowski wydał, w języku łacińskim, swoje Admonitiones quinque circa sacramentorum administrationem faciendae, które omawiały od strony dogmatycznej i praktycznej pięć sakramentów, najbardziej znaczących dla chrześcijanina. Agenda ta miała służyć pomocą duchowieństwu przede wszystkim w pracy duszpasterskiej, aby było ono prowadzone w duchu odnowy trydenckiej. Ponadto, miała na celu usunięcie nadużyć w sprawowaniu sakramentów oraz przyczynić się do poznania przez duchowieństwo zagadnień związanych z teologią moralną i sakramentologią. Agenda ta, jako Agenda liturgiczna Karnkowskiego, znana też pod tytułem Agendorum ecclesiasticorum liber in usum Provinciae Gnesnensis conscriptus, stała się po przyjęciu jej na synodzie prowincjalnym w 1577 r. jako obowiązującej w całej metropolii gnieźnieńskiej, pierwszą w historii sakramentalną agendą prowincjalną. Jej to przypadła rola ujednolicenia sakramentów w całej prowincji gnieźnieńskiej w myśl zaleceń Soboru Trydenckiego. Działalność biskupa Karnkowskiego sprawiła, że cieszył się w Kościele polskim większą powagą aniżeli ówczesny prymas Jakub Uchański (1562-1581). Wynikało to zapewne z faktu, iż w okresie reformistycznych osiągnięć trydenckich S. Karnkowski należał do najwybitniejszych biskupów polskich. Zasłynął jako oddany reformator Kościoła katolickiego, obrońca wiary i Kościoła przed nasilającą się fala protestantyzmu, krzewiciel oświaty, reformator obyczajów duchowieństwa i wiernych świeckich. Jeszcze za życia prymasa Uchańskiego przewidywano, że biskup Karnkowski zajmie jego miejsce. I rzeczy. wiście tak się stało.

Dzięki poparciu króla Stefana Batorego w 1581 r. został koadiutorem gasnącego arcybiskupa Uchańskiego i zajął bez przeszkód jego miejsce, zostając w 1582 r. ordynariuszem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Ingres do Gniezna odbył w kwietniu 1583 r. podczas uroczystości patrona archidiecezji-św. Wojciecha. Jako arcybiskup gnieźnieński przewodniczył czterem synodom diecezjalnym (1583, 1593, 1597 i 1602) i jednemu prowincjalnemu odbytemu w Piotrkowie w 1589 r., który zaliczany jest do najważniejszych w prowincji gnieźnieńskiej. Po zatwierdzeniu statutów synodu w Piotrkowie przez papieża Sykstusa V wydał w Krakowie w 1590 r. ustawy tegoż synodu drukiem (Constitutiones et decreta condita Provinciali Synodo Gnesnensi quam Petricoviae habuit), jak zresztą wszystkich pozostałych synodów.

Jako metropolita gnieźnieński i prymas sprowadził do Kalisza jezuitów i ufundował budowle, które miały służyć za ośrodki walki z innowiercami w Wielkopolsce. Tutaj bowiem ruchy reformatorskie znajdowały szczególnie dużo zwolenników zarówno wśród szlachty, jak i mieszczaństwa. Zamierzenia biskupa Karnkowskiego, wspierane przez Zygmunta III, gorliwego rzecznika kontrreformacji, zwieńczone powstaniem w Kaliszu zespołu jezuickiego (kościół, kolegium, drukarnia i seminarium), wzbogaciły w różnoraki sposób życie naukowe i kulturalne miasta. Seminarium Duchowne w Kaliszu założył w 1593 r., a w Gnieźnie w 1601 r. Seminarium kaliskie przekazał jezuitom, dla których wzniósł w latach 1583-1596 także kościół i kolegium. Tym samym w sposób znaczący przyczynił się do rozwoju kształcenia duchowieństwa i podniesienia jego dyscypliny i obyczajów, jak też dbał o właściwe przygotowanie duchowe i intelektualne adeptów do kapłaństwa. W 1601 r. zadbał o założenie w Kaliszu szpitala, wtedy nazywanego domem opieki społecznej, przytułkiem. Ufundował też Bractwo Miłosierdzia oraz rozbudował zamek arcybiskupi w Łowiczu. Nakłonił jezuitę Jakuba Wujka do przetłumaczenia Nowego Testamentu i wydatnie wspierał to dzieło; przyczynił się także do wydania Katechizmu rzymskiego (Katechizm rzymski, to jest nauka chrześcijańska za rozkazaniem Concilium Trydenckiego i papie- za wydana po łacinie, a teraz na nowo na polskie pytania i odpowiedzi przełożona, Kraków 1603), który funkcjonował w ówczesnym Kościele polskim przez długie lata. Wspierał także różne inne wydania książkowe jezuitów oraz pisma polemiczne. W Kaliszu pozostawił znakomitą bibliotekę.

Miał znaczny wpływ na politykę państwową poprzez liczne przemówienia i listy na temat rządzenia i kierowania państwem, a także poprzez prowadzoną działalność państwową. Przewodniczył komisji królewskiej powołanej 18 IX 1568 r. do złagodzenia zatargu z Gdańskiem. Komisja ta, po dwóch latach swej działalności, opracowała zasady Statuta seu constitutiones Carncovianae, regulujące stosunek miasta do Rzeczypospolitej, które zostały zatwierdzone przez sejm w 1670 r. Statuty oddawały władzę nad żeglugą królowi polskiemu i zmniejszały uprawnienia rady miejskiej. Starał się organizować polską politykę morską, zabiegał o rozwój floty i handlu zamorskiego. W 1573 r. uczestniczył w pracach komisji sejmowej przygotowującej tekst konfederacji warszawskiej. Po śmierci Zygmunta II Augusta, nakłoniony przez kardynała S. Hozjusza i nuncjusza apostolskiego w Polsce G.F. Commendoniego, stał się nieoficjalnym organizatorem stronnictwa katolickiego. Kierując zaś działaniami prymasa Uchańskiego, przyczynił się do wyboru Henryka III Walezego na króla Polski (1573), a po następnym bezkrólewiu Stefana Batorego (1576), którego koronował i pobłogosławił jego związek małżeński z Anną Jagiellonką. Jako jedyny z biskupów opowiadał się na sejmie elekcyjnym za wy- borem Stefana Batorego na króla Polski. W czasie trzeciego bezkrólewia, pełniąc funkcję interreksa, początkowo paktował ze zwolennikami Maksymiliana, a następnie poparł kandydaturę Zygmunta II Wazy. Sprzeciwiał się proponowanym przez kanclerza Jana próbom reform elekcji i propozycjom zwiększenia podatków na potrzeby wojskowe. Dzięki poparciu króla Stefana Batorego w 1581 r. został koadiutorem arcybiskupa Uchańskiego, a w 1582 r. arcybiskupem i prymasem Polski.

Biskup Karnkowski jest autorem wielu traktatów politycznych, m.in. De iure provinciali terrarum maiorumque civitatum Prussiae (Kraków 1547), De primatu senatorio Regni Poloniae (Poznań 1593), Deliberacja spółki i Korony Polskiej z Pany Chrześcijańskimi przeciwko Turkowi (b.m.w. 1595). Dla unaocznienia własnych starań o dobro Kościoła i Rzeczypospolitej wydał drukiem osobistą korespondencję z wybitnymi osobistościami w kraju i zagranicą w zbiorze Epistolae illustrium virorum in tres libros digestae opera (Kraków 1578). Korespondencja ta została przetłumaczona przez F. Sobalskiego i zamieszczona (w l. 1903-1907) w "Kwartalniku Teologicznym". Inne prace S. Karnkowskiego zostały wydane drukiem przez J. Turowskiego pt. Pisma księdza Stanisława Karnkowskiego (Kraków 1859).

Komentatorzy jego życia i działalności stwierdzają, że biskup Karnkowski nie miał łatwego charakteru. Był dumny i arbitralny, zdecydowany i dążący do wyznaczonego celu, często popadał w zatargi ze swymi prałatami i kanonikami z kapituły na tle uprawnień, zwłaszcza sądowych. Wszystko to jednak blednie, kiedy porówna się owe niedostatki czy słabości z działalnością i osiągnięciami hierarchy.

Ostatnie dni życia spędził w Łowiczu, w tamtejszym klasztorze bernardynów, gdzie zmarł 8 VI 1603 r., po skończeniu 83 lat. Pochowany został w ufundowanym przez siebie kościele jezuitów w Kaliszu.