bp Mikołaj Gniewosz

h. Rawicz, (przed 1600-1654), biskup kujawski.

Dokładna data urodzin Mikołaja nie jest znana. Należy przyjąć, że urodził się przed 1600 r., skoro około 1618 r. otrzymał pierwsze swoje beneficjum - dziekanię kolegiaty wolborskiej. Ojciec Mikołaja -Krzysztof był średniozamożnym szlachcicem i poległ w bitwie chocimskiej w 1621 r., matką była Anna z d. Ossolińska, poprzez którą był Mikołaj bliskim krewnym kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego.

Wyniósłszy z domu staranne wychowanie, udał się M. Gniewosz w długą podróż na zachód Europy, do Włoch, gdzie odwiedził w 1613 r. Padwę, potem Rzym, po czym wyjechał do Florencji. Po powrocie do otrzymał wspomnianą już dziekanię wolborską, a w 1621 r. został sekretarzem królewskim. Cztery lata później, w 1625 r., uhonorowano go godnością kanonika krakowskiego. W 1631 r. otrzymał kolejne beneficjum, tym razem król Zygmunt III mianował go opatem komendatoryjnym cystersów w Koprzywnicy. Ta nominacja wplątała potem M. Gniewosza w poważny konflikt z cystersami.

Dzięki poparciu m.in. posła dworu francuskiego w Polsce, Klaudiusza de Mesmesa hrabiego d'Avaux, otrzymał M. Gniewosz 7 II 1636 r. nominację na sekretarza królewskiego i w tym samym roku wziął udział w korekturze statutów litewskich. Dwa lata potem był na ważnym w dziejach panowania Władysława IV sejmie, który obradował od 10 III do 1 V 1638 r.; uczestniczył też w redagowaniu konstytucji sejmowych. Będąc sekretarzem królewskim, nie odegrał M. Gniewosz większej roli w ówczesnym życiu politycznym. Cieszył się nadal względami króla, który po poślubieniu w 1637 r. Cecylii Renaty Habsburżanki - uczynił go kanclerzem królowej. Nową dla siebie sytuację na dworze potrafił M. Gniewosz doskonale zdyskontować, pozyskał przychylność królowej i jeszcze większą u króla, przez co miał istotny wpływ na politykę... rozdawania urzędów.

Dwukrotnie towarzyszył M. Gniewosz w podróżach królowi, gdy ten w 1638 r. udawał się do Baden i Wiednia, a pod koniec roku do Wilna. Rok 1641 przyniósł radykalną zmianę w życiu M. Gniewosza, gdyż za wstawiennictwem królowej otrzymał w czerwcu królewską nominację na biskupstwo kujawskie, wakujące po przejściu Macieja Łubieńskiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Fakt ten stanowi istotną cezurę w życiu i działalności królewskiego dworzanina. Nominacja M. Gniewosza została stosunkowo szybko zatwierdzona przez Stolicę Apostolską i już 18 I 1642 r. papież Urban VIII prekonizował go na biskupa kujawskiego. Objął diecezję w lutym tegoż roku, ale uroczysty ingres do katedry we Włocławku miał miejsce dopiero rok później - 2 II 1643 r. Wraz z objęciem diecezji wyzbył się M. Gniewosz wszystkich urzędów państwowych i kościelnych, tym samym skupiając całą swoją energię na sprawach Kościoła włocławskiego. Co prawda, jako biskup był także i senatorem, lecz jego udział w życiu politycznym był tylko incydentalny, znaczony jedynie bytnością na sejmach i raczej statystowaniem w rozgrywających się wydarzeniach dominowały bowiem sprawy Kościoła.

Wraz z przyjęciem godności biskupa kujawskiego rozpoczął M. Gniewosz bardzo intensywną działalność, wykazując duże zainteresowanie wszystkimi istotnymi problemami diecezji. Bezustannie przemierzał jej rozległy obszar, wykonywał przynależne mu obowiązki sakralne i jurysdykcyjne, obsadzał zaufanymi wakujące stanowiska, wymieniał- nawet zbyt często - współpracowników, wzmacniał posłuszeństwo kleru. Osobną, ale bardzo ważną kwestią w działalności biskupa było kontynuowanie rozpoczętej przez Macieja Łubieńskiego akcji kontrreformatorskiej i polonizacyjnej na ziemiach bytowskiej i lęborskiej. W stosunkach wewnątrzkościelnych wykazywał biskup Gniewosz dość duży indywidualizm była jego niechęć do kapituły włocławskiej, dlatego bywał we Włocławku bardzo rzadko. Także stosunek kapituły do biskupa był od samego początku bardzo krytyczny. Wynikało to z faktu nieliczenia się ze zdaniem kapituły, lekceważenia jej uprawnień, a nade wszystko obsadzanie ważnych stanowisk kościelnych swoimi ludźmi, często spoza kapituły. Kapituła zarzucała też biskupowi nadmierne zaciąganie pożyczek oraz niepłacenie na potrzeby katedry dwóch trzecich jego dochodów.

Nie ustrzegł się też biskup konfliktu z niektórymi zgromadzeniami zakonnymi działającymi na terenie diecezji. Konflikt z jezuitami i cystersami nie przesłaniał faktu, że biskup Gniewosz nadal przychylnie odnosił się do zakonów. W 1644 r. erygował klasztory penitencjarzy w Kruszwicy i reformatorów w Podgórzu, w 1646 r. bonifratrów w Szotlandzie koło Gdańska, w 1647 r. reformatów w Wejherowie, a dwa lata potem w Kalwarii Wejherowskiej i w 1652 r. mansjonarzy w Fordonie.

Cały czas sprawnie zarządzał diecezją, co przy rozległości jej terytorium nie było rzeczą łatwą. Nakazywał wizytacje parafii (np. w 1642) lub poszczególnych archidiakonatów (1643, 1645), a także kolegiaty kruszwickiej (1652). Oprócz erekcji klasztorów diecezja w tym czasie wzbogaciła się o kilka nowych kościołów. We Włocławku w latach 1639- 1644 z fundacji Wojciecha Romatowskiego i jego żony Doroty z Rogalińskich wzniesiony został zespół klasztorny oo. franciszkanów-reformatów. Czynił też biskup starania w 1647 r. o założenie przy katedrze włocławskiej domu dla księży emerytów. Natomiast dla samego miasta nic szczególnego nie uczynił.

W 1649 r. udał się wraz z sufraganem Krasickim do Rzymu, odwiedzając po drodze m.in. Padwę. W Rzymie, do którego przybył w 1650 r., złożył w Kurii Rzymskiej sprawozdanie ze swojej działalności w diecezji włocławskiej, omawiał z papieżem Innocentym X sprawy zlecone mu przez króla. Po powrocie do kraju w 1652 r. osobiście przeprowadził wizytację katedry włocławskiej.

Obejmując biskupstwo kujawskie, biskup Gniewosz odsunął się od spraw polityki, jednak jako senator uczestniczył w niektórych wydarzeniach, chociaż większej roli w nich nie odegrał. Był pod wyraźnym wpływem swojego krewnego - kanclerza Jerzego Ossolińskiego, którego poglądy popierał, oraz oddanym stronnikiem królowej Cecylii Renaty, której kiedyś był kanclerzem. Jako jeden z dostojników koronnych 11 II 1646 r. witał w Gdańsku drugą małżonkę Władysława IV, a nową królową Ludwikę Marię Gonzagę. Jesienią był na sejmie i zabrał głos w drażliwej kwestii planowanej wojny z Turcją, zdecydowanie opowiadając się przeciwko przygotowaniom do wojny. Takie same stanowisko zaprezentował na sejmie ekstraordynaryjnym 1647 r., wytrącając z rąk zwolenników wojny argument o konieczności przygotowań do walki zbrojnej.

Mimo mało aktywnego udziału w życiu politycznym biskup Gniewosz cieszył się uznaniem panów ukraińskich, toteż właśnie jemu powierzono prze- komisji mającej rozstrzygnąć sprawy kozackie. Działając w tej komisji i z jej ramienia, popierał kandydaturę Jeremiego Wiśniowieckiego na wodza wojsk kozackich. W czasie sejmu elekcyjnego 1648 r. opowiedział się wraz z Wiśniowieckim za kandydaturą do tronu polskiego Karola Ferdynanda. Po wyborze Jana Kazimierza nie wykazywał biskup zwiększonej aktywności politycznej, ale na sejmie koronacyjnym 1649 r. zdobył się na akt odwagi, wyrażając zdanie, że niepowodzenia na Ukrainie i wojna z Kozakami mają swoją przyczynę w uciemiężeniu ludności i stąd potrzebne są odpowiednie reformy..

Niezmiennie nikłą aktywność polityczną wykazywał biskup kujawski nawet wtedy, gdy zastępował na posiedzeniach sejmów schorowanego, przeszło 70-letniego prymasa Macieja Łubieńskiego. Otoczony był zawsze dużym i bogatym dworem, wykazywał zamiłowanie do muzyki i teatru. Na swoim dworze utrzymywał pałacową orkiestrę i trupę aktorską. Pozostawił po sobie znaczne długi, które w konsekwencji musiała regulować kapituła przy pomocy nuncjusza apostolskiego oraz jego następca na biskupstwie Florian Kazimierz Czartoryski.

Mikołaj Gniewosz zmarł 7 X 1654 r. w Wolborzu, a pochowany został w katedrze włocławskiej.