Bp Mikołaj Dzierzgowski

Jako nowo mianowany bp chełmski zasiadł po raz pierwszy w senacie na sejmie piotrkowskim. Czynnie uczestniczył również w pracach sejmu krakowskiego w 1543 r. Będąc zaufanym królowej Bony, z jej inspiracji i poparcia otrzymał 27 stycznia tr. od króla Zygmunta I nominację na biskupstwo kujawskie. Po zakończonym sejmie, uczestniczył w koronacji arcyksiężniczki Elżbiety, małżonki Zygmunta Augusta.

28 IV 1544 r. znalazł się bp Dzierzgowski w składzie delegacji na sejmik pruski w Malborku, gdzie bezskutecznie próbowano pozyskać te ziemie do poparcia propozycji reformy wojskowo-skarbowej na ewentualną wojnę z Turcją. Z Malborka, wraz z innymi biskupami udał się do Gdańska, gdzie również bezskutecznie próbowano zahamować rozwijający się tam luteranizm. Wracając z Gdańska, wizytował swoją diecezję, po czym udał się do Krakowa, gdzie, na odbywającym się właśnie sejmie, uzyskał od króla 24 II 1545 r. przywilej, mocą którego każdy bp kujawski otrzymał prawo wizytacji klasztorów w swojej diecezji i ustalania w nich polskich administratorów, przez co skutecznie mógł przeciwstawiać się napływowi Niemców do klasztorów pomorskich.

Po śmierci abp. Gamrata 27 VIII 1545 r. król Zygmunt I mianował M. Dzierzgowskiego abp. Gnieźnieńskim. Nominacja ta wyniosła go również na przywódcę obozu narodowego związanego z królową Boną. Był przeciwny małżeństwu Zygmunta Augusta z Barbara Radziwiłłówną. Gdy na zjeździe senatorów wielkopolskich w kwietniu 1548 r. w Gnieźnie próbował zaradzić napiętej sytuacji w kraju, stronnicy bpa Maciejowskiego wytoczyli przeciw niemu oszczercze oskarżenia, które przedłożono nawet papieżowi, sprawę zażegnała królowa Bona. Dostrzegając niebezpieczeństwo dla Kościoła, zrewidował Dzierzgowski swoje stanowisko i próbował pozyskać królewską przychylność. Zaniechał ataków w wystąpieniach sejmowych na małżeństwo z Radziwiłłówną, chociaż w innych kwestiach ostro przeciwstawiał się królowi.

Pochłonięty sprawami sejmowymi nie zaniedbywał jednak Dzierzgowski innych spraw tak politycznych, jak i kościelnych. Zaakceptował propozycję wysłania na sobór trydencki delegacji duchownych i świeckich, wspierał bpa lubuskiego, by utrzymać przynajmniej kościelny związek tej dawnej polskiej prowincji z macierzą, wnosił do papieża memoriały. w których przedstawiał stan zagrożenia Kościoła katolickiego w Polsce i zabiegał o przysłanie nuncjusza; w wystąpieniu na radzie senatu podniósł i rozwinął dawny projekt prymasa Jana Laskiego o utworzeniu stałego skarbu.

Na radzie senatu 8 IV 1553 r. gorąco popierał kwestię nowego związku małżeńskiego Zygmunta Augusta z arcyksiężniczką austriacką Katarzyną, a już 30 lipca w wawelskiej katedrze dawał im ślub i koronował małżonkę króla na królową.

Poważnym problemem, w który zaangażował się prymas Dzierzgowski był ruch protestancki. Rozesłanie przez Stanisława Lutomirskiego protestanckiego wyznania wiary, do króla i możnowładców spowodowało zdecydowaną reakcję Dzierzgowskiego, za co na sejmie, który rozpoczął obrady 24 kwietnia, był ostro atakowany. Gdy jednak sytuacja zaczęła wymykać się spod kontroli, Dzierzgowski, w porozumieniu z biskupami, wysłał do Rzymu swojego siostrzeńca dra F. Krasińskiego z prośbą o pomoc w ratowaniu Kościoła. Papież udzielił jednoznacznej odpowiedzi, nie wyrażając zgody na żadne zmiany i ustępstwa wobec heretyków. Problemu jednak nie udało się rozwiązać. Nie pomogło też przybycie do Polski nuncjusza Ludwika Lipomano i jego rozmowy z królem ani wspólne z nuncjuszem narady na zwołanym przez Dzierzgowskiego do Warszawy zjeździe biskupów. Sprawa zwołania soboru narodowego ponownie podniesiona została na synodzie zwołanym przez protestantów do Secymina na początku 1556 r. Spotkało się to z reakcją Dzierzgowskiego, który wraz z nuncjuszem Lipomano wniósł do króla skargę o bunt przeciw państwu. Król wydał 1 marca cztery edykty skierowane przeciw heretykom, a uczestników synodu w Seceminie obiecał wezwać na sejmie przed sąd. Pewne uspokojenie nastąpiło dopiero wtedy, gdy pod naciskiem Dzierzgowskiego i Stanisława Hozjusza król wydał 13 1 1557 r. edykt zabraniający wprowadzania w kraju nowych religii jako naruszenia spokoju publicznego.

Wyczerpujący styl pracy i zaangażowanie w sprawy publiczne spowodowały pogorszenie stanu zdrowia Dzierzgowskiego-mówiono nawet o jego śmierci. Mimo to w dalszym ciągu kierował sprawami Kościoła w Polsce i zwołał zjazd biskupów i delegatów kapituł do Wolborza na 10 marca 1558 r. Jednak na sejm, który rozpoczął obrady w początkach grudnia Dzierzgowski złożony ciężką chorobą już nie przybył. Przesłał jedynie swoje wotum, które odczytano 7 grudnia.

Odchodził ze sceny politycznej człowiek, który w skomplikowanej sytuacji kraju okazał się gorącym katolikiem i zwolennikiem jedności Kościoła, a za najskuteczniejszy środek przeciw szerzeniu się herezji uważał zmianę obyczajów duchowieństwa, o co usilnie zabiegał. Nie dopuścił do zerwania Polski z Rzymem, a poprzez projekty reform wewnętrznych starał się wskazać najlepszą drogę wyjścia z kryzysu społeczno-politycznego, w jakim znalazła się Polska pod koniec życia Zygmunta I Starego.

Mikołaj Dzierzgowski zmarł na „wodną puchlinę”. 18 I 1559 r. na zamku w Łowiczu. Pochowany został przez swojego następcę abpa Jana Przerębskiego w Gnieźnie, w kaplicy zwanej dziś jego imieniem.