Bp Maciej Walerian

WALERIAN MACIEJ [Z WARSZAWY(?)]

([?]-1547), dominikanin, kaznodzieja, bp sufragan włocławski

Kwestia pochodzenia tego duchownego, będącego członkiem zakonu dominikanów, przedstawia się niejasno, bowiem w aktach zakonnych występuje on wyłącznie pod imieniem, natomiast w dokumentach rzymskich, odnoszących się do udzielonej mu prowizji papieskiej na biskupstwo, nazywany jest „Valeriamus de Varso [Varszo, Varsonia], Cracoviensis dioecesis" (to ostatnie określenie dotyczy najprawdopodobniej związków z dominikańskim konwentem Przenajświętszej Trójcy w Krakowie). Nowożytni historiografowie także wspominają go jedynie pod samym imieniem, Sadoka Barącza nosi miano Waleriana „de Warso", natomiast Stanisław Chodyński zwie go Walerianem „de Werklawa" w oparciu o akt prowizji dla jego następcy na tytularnej stolicy margaryteńskiej, w którym jednak w rzeczywistości wspomniany jest jako Valerianus de Varclavia" (nazwę tą trudno skojarzyć z jakąkolwiek znaną dziś miejscowością). Spośród współczesnych badaczy Robert Świętochowski (w ślad za nim Hieronim Eugeniusz Wyczawski) przyjął, że właściwie zwał się Maciejem (chodzi zapewne o imię z chrztu, które faktycznie widnieje w szesnastowiecznych drukach autorstwa tego zakonnika) Walerianem z Warszawy i pochodził prawdopodobnie z warszawskiego mieszczaństwa. Jednoznaczna identyfikacja występującej w aktach Kurii Rzymskiej nazwy „Varso, Varszo, Varsonia" nie jest wszakże możliwa, przy czym obok Warszawy trzeba brać pod uwagę także Warszew i Warszewo, a nie wykluczone, iż nie chodzi o żadną z wymienionych miejscowości, lecz np. o Warszówek w pow. iłżeckim, który w odniesieniu do XVI w. wzmiankowany jest jako Warszow (w takim przypadku określenie „Cracoviensis dioecesis" odnosiłoby się do diecezji jego pochodzenia). Imiona rodziców późn. biskupa, jak również ich przynależność stanowa, nie są znane, jednak przy okazji uzyskania przez niego prowizji na biskupstwo mowa jest, iż był „ex solutus et soluta genitus" (tzn. narodzony z obojga rodziców stanu wolnego), w związku z czym musiał się wystarać o dyspensę na okoliczność pochodzenia z nieprawego związku („super defectu natalium"). Do Zakonu Kaznodziejskiego wstąpił w bliżej nieznanym momencie kilka (czy też kilkanaście) lat przed 1523 r., kiedy to jako diakon towarzyszył Szymonowi Spornowi w podróży do Rzymu, której celem było dostarczenie do Wiecznego Miasta akt wstępnego procesu beatyfikacyjnego Jacka Odrowąża. 7 V 1531 r. władze generalne dominikanów zezwoliły Walerianowi, związanemu wówczas z konwentem krakowskim, by udał się na okres trzech lat do Bolonii, a z kolei w 1534 r. na powrót do rodzinnego kraju (13 VII) i następnie na powtórny wyjazd do Italii, do kurii generalnej zakonu w Rzymie (14 XI). Wtedy również „Valerianus de Polonia", tytułowany już bakalarzem, uzyskał 18 VII 1534 r. zezwolenie zwierzchności zakonnej na druk przygotowanych przezeń mów („licentiam imprimendi orationes quasdam a se compositas").

Pobyt Macieja Waleriana w l. 1531-1534 w Bolonii związany był z odbywaniem tam studiów w dominikańskim studium generalnym. Po powrocie do kraju sam z kolei został prof. studium krakowskiego, w którym nauczał w l. 1534-1537, natomiast w 1536/1537 r. był jego regensem. W tym też czasie zdobył - najpewniej w Uniwersytecie Krakowskim-tytuł mistrza (mgra) teologii, jak też poświęcił się działalności pisarskiej, a niektóre jego prace ukazały się wtedy drukiem w oficynach wydawniczych Hieronima Wietora oraz Floriana i Heleny Unglerów. Pośród nich znajdowały się Historia perbrevis quo pacto videlicet magna portio Crucis Christi in oppido Lublin pervenit (1537) oraz Divi Hyancinthi Poloni fratris Ordinis Praedictorum vita (1537), dzięki którym zaliczany jest do grona autorów staropolskich dzieł hagiograficznych. Zyskał także sławę kaznodziei, tak iż Abraham Bzowski (w ślad za nim inni autorzy) nie wahał się go nazwać „księciem mówców” (oratorum sui temporis facile princeps"). W jednym ze współczesnych źródeł, mianowicie w liście bpa Andrzeja Zebrzydowskiego, określony został również spowiednikiem króla Zygmunta I Starego. Ze stolicy Królestwa przeniósł się następnie do Wilna i w aktach kapituły prowincjalnej dominikanów, obradującej w IV 1543 r., mgr Walerian poświadczony jest jako przeor wileński i zarazem jeden z definitorów zakonnej prowincji. Otrzymał wówczas upoważnienie do wizytowania kijowskiego konwentu duchowych synów św. Dominika, przy czym z akt kapituły dowiadujemy się nadto, że trzej współbracia dopuścili się czynnej na niego napaści, za co zostali skazani na trzy l. karceru zakonnego.

Nie wiemy, w jakich okolicznościach doszło w tymże 1543 r. do powołania dotychczasowego przeora z Wilna na funkcję sufragana w diecezji włocławskiej. Zapewne zaważyły tu osobiste relacje z nowym ordynariuszem loci Mikołajem Dzierzgowskim, niegdysiejszym wychowankiem Uniwersytetu Krakowskiego i studentem w Padwie, a nie mniej poparcie dworu królewskiego. Prowizję ze strony papieża Pawła III na tytularną stolicę margaryteńską (Margarita, Maraga) Maciej Walerian uzyskał 28 IX [5 X] 1543 r. i już 16 X tr. uregulował sprawę należnych opłat kurialnych; nie wiadomo natomiast, gdzie oraz kiedy przyjął święcenia biskupie. Posługę w Kościele włocławskim nowy sufragan sprawował niespełna cztery l. - wpierw u boku M. Dzierzgowskiego, a następnie A. Zebrzydowskiego. Z prezenty króla Zygmunta I i za aprobatą ordynariusza loci w pierwszych miesiącach 1545 r. objął probostwo kościoła Najśw. Maryi Panny w Gdańsku, wówczas też zostawszy oficjałem gdańskim, z której to funkcji ustąpił jednak już w 1546 r. Tamże w Gdańsku stale rezydował do momentu, kiedy w następstwie wybuchu w mieście tu multu na tle wyznaniowym musiał stamtąd uchodzić nocą, co wydarzyło się na przełomie lat 1546 i 1547 (wspomina o tym w adresowanym do biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego liście ze I 1547 r. ordynariusz włocławski Andrzej Zebrzydowski).

Być może przeżycia związane z tamtym wydarzeniem nadszarpnęły zdrowiem sufragana, który w niecały r. od owego faktu zm. 17 X 1547 r. - być może we Włocławku, przy czym bezpośrednią przyczyną zgonu miała być szerząca się zaraza. Zapewne został pochowany w stolicy diecezji, nie wiadomo jednak, by w katedrze wystawiono mu epitafium. Sprawy związane ze śmiercią Macieja Waleriana (m.in. wynikła wówczas kwestia pewnych rzeczy ruchomych, pozostałych po zmarłym, o które upomniał się w imieniu zakonu prowincjał dominikanów Gabriel Szadek z Łowicza) tudzież zaistniałym wakatem na włocławskiej sufraganii znalazły odbicie w korespondencji ordynariusza loci A. Zebrzydowskiego, dążącego do jak najszybszego jej obsadzenia. Wakat na owej funkcji miał niemniej potrwać aż osiemnaście lat, gdyż dopiero 13 IV 1565 r. papież Pius IV udzielił prowizji na osieroconą „per obitum quondam Valeriani de Varclavia" tytularną stolicę margaryteńską wraz z prawem sprawowania funkcji pontyfikalnych w diecezji włocławskiej-ówczesnemu opatowi cystersów z Koronowa Adamowi Mierkowskiemu.