Bp Maciej Gołańczewski

(ok. 1285-16 V 1368), biskup włocławski.

Urodził się około 1285 r. we wsi Rożniatowy, niedaleko Gołańczy, co spowodowało, że nazywano go później Gołańczewskim. Wywodził się ze znanego wówczas rodu Pałuków, pieczętującego się herbem Topór. Ród Pałuków znany był z popierania wysiłków zjednoczeniowych Polski prowadzonych przez Władysława Łokietka. Ojciec jego to Sławnik Świętosławowicz, kasztelan nakielski, zaś matka to Malgorzata, córka sędziego brzesko-kujawskiego Macieja z Ostrowa, wywodzącego się z rodu Leszczyców.

O jego początkowych latach i nauce nic nie możemy powiedzieć. Wybrał stan duchowny, może pod wpływem brata matki, Gerwarda z Ostrowa, od 1300 r. biskupa we Włocławku. Możliwe iż spędził tu lata młodzieńcze. W stanie kapłańskim szybko awansował, już około 1308 r. włączono go do kapituły, najpierw jako prałata scholastyka, a następnie od około 1310/11 jako dziekana. Został także członkiem kapituł w Krakowie, Płocku, Poznaniu i Wrocławiu. Stał się więc stosunkowo szybko osobistością znaną w Polsce. Zawdzięczał to swojemu wujowi biskupowi. Pobyt we Włocławku był dla niego szkołą w działalności kościelnej i politycznej. Wspomagał też biskupa Gerwarda w jego walce z Krzyżakami w obronie praw diecezji na Pomorzu Gdańskim i towarzyszył mu w podróży do papieża celem załatwienia ważnych spraw dla Polski. Podczas pobytu w Awinionie, dnia 31 X (w innych źródłach 1 XI) 1323 r. zmarł niespodziewanie Gerward. Papież Jan XXII miano- wał wówczas bawiącego tam dziekana kapituły włocławskiej, Macieja, biskupem włocławskim. Sakre biskupią przyjął w Awinionie 8 1 1324 r. Gdy wrócił do Polski, został życzliwie przyjęty zarówno przez kapitułę, jak i monarchę.

Pobyt na dworze Gerwarda, a potem wizyta w Awinionie były dobrą szkołą dla biskupa, który miał spełniać posłannictwo Kościoła, a także wspomagać monarchę w sporze z nieprzyjaznym sąsiadem, jakim byli Krzyżacy. Papież zlecił mu przeprowadzenie zbiórki świętopietrza, z czego wywiązał się dobrze, a prowadzone wówczas zapiski okazały się w przyszłości najstarszym wykazem parafii w diecezji.

Diecezja miała w nim gorliwego pasterza. Do końca doprowadził załatwienie sporu granicznego z diecezją płocką, uzyskując w 1327 r. zatwierdzenie sądu polubownego z 1321 r. przyznającego diecezji parafie w bezpośrednim sąsiedztwie Włocławka, tyle że po drugiej stronie Wisły. Interesował się uposażeniem biskupstwa włocławskiego, co jest zrozumiale, ponieważ stanowiło to podstawę egzystencji tak biskupa, jak i jego otoczenia. Ponadto biskup jako kolator wielu kościołów parafialnych musiał także troszczyć się o ich stan materialny. Dlatego wiele zachowanych w ADW jego dokumentów dotyczy spraw materialnych diecezji. Były to często zamiany dóbr, jak chociażby z 1328 r. zamiana z cystersami w Lądzie, gdy za wieś Łęg pod Włocławkiem i dziesięciny z Kłobii oddal wieś parafialną Godziszewo i dziesięciny z Kłodawy, Trębek, Koźmina i Zakrzewa, położonych w pomorskiej części diecezji.

Najbardziej zajmował go problem z Krzyżakami, którym nie na rękę było, że Pomorze Gdańskie, które politycznie zajęli, kościelnie należało do diecezji polskiej we Włocławku. Dlatego w wojnie polsko-krzyżackiej w latach 1326-1332 Zakon skierował większość ataków na biskupa włocławskiego, grabiąc jego majątki na Pomorzu i w ziemi dobrzyńskiej. 23 IV 1329 r. Krzyżacy, zdobywszy Włocławek, spalili miasto wraz z katedrą oraz zdobyli biskupi zamek w Raciążku, broniony przez załogę na czele z bratem Macieja Świętosławem, który dostał się do niewoli.

Postawiło to biskupa w trudnej sytuacji. Wprawdzie zagroził im postanowieniem powziętym 8 V 1329 r., że jeżeli nie wynagrodzą poniesionych strat, to obłoży ich ekskomuniką. Wiedząc, że groźba ta nie zrobi na Zakonie wrażenia, zawarł 24 VIII 1330 r. w Toruniu, wprawdzie niekorzystną i potem przez niektórych krytykowaną, ugodę z wielkim mistrzem krzyżackim Wernerem von Orseln, że nie będzie używać zamku w Raciążku przeciw Zakonowi oraz godzi się na narzuconą przez nich zamianę dziesięciny snopowej z Pomorza na dziesięcinę pobieraną w pieniądzu.

Nie zmieniło to jednak jego antykrzyżackiego nastawienia, stąd w bitwie pod Płowcami (Blewo) brał udział oddział wystawiony przez bp. Macieja, który po bitwie kazał pochować poległych Krzyżaków, a dla upamiętnienia tego zwycięstwa wybudował kaplicę w Blewie, przy której, po ustaleniu nazwy Płowce, w 1363 r. erygował parafię. Brał czynny udział w życiu politycznym, współpracując potem z Kazimierzem Wielkim. Był obrońcą silnej monarchii i skutecznie bronił przynależności Pomorza do Polski i do diecezji włocławskiej.

Nie zrezygnował z planów odbudowania miasta i katedry (rolę katedry spełniała wybudowana przez niego w tym celu mała świątynia pw. św. Witalisa), chociaż Krzyżacy ciągle jeszcze okupowali Kujawy i tego zabraniali. 8 IX 1339 r. dokonał drugiej lokacji miasta, dając mu przywileje, samorząd oraz zapewniając odpowiednie dochody. Myśląc o katedrze, widział ją na wzór znanych mu katedr francuskich. Kamień węgielny pod nią poświęcił 25 III 1340 r. Za jego rządów wybudowano wspaniałe w swej architekturze prezbiterium. Pamiętał także o zamku w Raciążku. Jako dobry duszpasterz zwrócił uwagę na potrzebę odbywania wizytacji parafii i opracował instrukcję wizytacyjną, która służyła prawdopodobnie i w innych diecezjach. Powołał do istnienia wiele nowych parafii. Panującym wówczas zwyczajem gromadził przy sobie przedstawicieli swojej rodziny, a w jednym z nich upatrzył swojego następcę. Będąc w podeszłym wieku, za pośrednictwem wysłanego w 1364 r. do Awinionu kanonika włocławskiego Janka z Czarnkowa, złożył rezygnację z biskupstwa, prosząc papieża, aby następcą został jego bratanek Zbylut. I chociaż ówczesny monarcha chciał nadać biskupstwo włocławskie komu innemu, to jednak stało się zadość pragnieniom Macieja. 4 XII 1364 r. wspomniany Zbylut otrzymał nominację na biskupa włocławskiego, przejmując rządy diecezją 4 VII 1365 r.

Biskup Maciej zmarł 16 V 1368 r. i został pochowany w katedrze włocławskiej. Grób jego odnaleziono w dawnej zakrystii wikariuszowskiej (przylegającej od południowej strony do prezbiterium) w 1892 r.; miejsce to upamiętnia marmurowa płyta inskrypcyjna. Pozostały po nim wydobyte z jego grobu: kielich, pierścień i krzywaśń pastorału, przechowywane w skarbcu katedralnym.