bp Józef Szczepan Koźmian

h. Nałęcz, (1773-1831), biskup kujawsko-kaliski.

Urodził się we wsi Gałęzowo, w pow. urzędowskim, woj. lubelskie. Jego ojcem był zamożny ziemianin (właściciel Bystrzycy, Piotrowi, Gałęzowa i Prawiednik) i obrońca sądowy Andrzej Alojzy, a matką Anna z Kiełczewskich. W domu wyrastał w tradycji konserwatywnej, co odbiło się na jego późniejszej działalności. Jego starszy brat Kajetan był wybitnym przedstawicielem klasycyzmu postanisławowskiego, poetą, krytykiem literackim, publicystą i pamiętnikarzem, a także przeciwnikiem Adama Mickiewicza. Od najmłodszych lat był słabego zdrowia, co spowodowało, że przeznaczono go stanu duchownego. Edukację rozpoczął w wieku 7 lat w szkole w Lublinie, następnie w latach 1781-1783 uczył się w gimnazjum austriackim w Zamościu. W latach 1791-1793 uczył się w seminarium duchownym dla misjonarzy w Warszawie. Zanim uzyskał święcenia, studiował od 1794 r. na Uniwersytecie Krakowskim oraz na Uniwersytecie Wileńskim. W 1795 r. otrzymał pierwszą parafię w miejscowości Markuszewo, a 25 V 1797 r. wyświęcony został na księdza. Wychowanie i środowisko rodzinne spowodowały, że żywo interesował się sprawami publicznymi, a przede wszystkim oświaty. Utrzymywał zażyłe kontakty z Ignacym Potockim, ks. Grzegorzem Piramowiczem oraz Janem Pawłem Woroniczem. Często bywał gościem rodziny Czartoryskich w Puławach. Kontakty te spowodowały, że w 1807 r. został oddelegowany do Warszawy dla zbadania stosunku Napoleona dla sprawy Galicji Zachodniej.

Dalsza kariera Józefa Koźmiana związana była z działalnością publiczną na rzecz edukacji w Księstwie Warszawskim i w Galicji, gdzie założył kilka szkół wiejskich. W 1809 r. pracował jako kierownik wydziału spraw duchownych w rządzie centralnym Galicji, a rok później opracował sprawozdanie o stanie szkolnictwa dla Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego. W latach 1811-1825 w ramach sejmiku lubartowskiego pełnił funkcję sędziego. Od 25 IX do 27 XII 1815 r. był członkiem Wydziału Oświecenia Narodowego, od 7 I 1817 r. do 31 X 1821 r. członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim. Jednocześnie Józef Szczepan Koźmian nominowany został na biskupa sufragana w diecezji lubelskiej (konsekrowany 4 VI 1820), rok później (3 III 1919) otrzymał stopień doktora teologii Uniwersytetu Krakowskiego. W 1822 r., dzięki protekcji brata Kajetana, a także poparciu udzielonego przez wielkiego księcia Konstantego i namiestnika Józefa Zajączka, Koźmian został biskupem kujawsko-kaliskim, a 2 XII 1823 r. senatorem w Królestwie Polskim.

W 1. poł. XIX w. kilkakrotnie próbowano zlikwidować stolicę biskupią we Włocławku i przenieść ją do Kalisza. Podyktowane to było względami politycznymi, ponieważ władze rosyjskie planowały dostosowanie mapy biskupstw do podziału administracyjnego Królestwa Polskiego w każdym województwie miało być jedno biskupstwo. Z uwagi, że istniało województwo kaliskie, to Kalisz miał także wypełniać rolę stolicy biskupiej. Dzięki zdecydowanemu stanowisku kapituły i niektórych biskupów zamiary pozbawienia Włocławka miana historycznej stolicy biskupiej spełzły na niczym, choć w latach 1819-1856 biskupi kujawscy pod presją rządu na stałe mieszkali poza Włocławkiem. Miejscem ich pobytu był Kalisz, a pałac biskupi we Włocławku przekształcony został na szkoły publiczne (darowizny tej dokonał 101 1818 r. bp Franciszek Malczewski, który na stałe rezydował w swoim domu w Warszawie, skąd zresztą pochodził). Bp Józef Szczepan Koźmian po objęciu funkcji również zamieszkał w Kaliszu, choć dużo czasu spędzał, z racji pełnienia obowiązków senatora, w Warszawie. Nowy biskup dużą wagę przywiązywał do opieki nad seminarium duchownym, w związku z tym znacznie ograniczył wpływ kapituły katedralnej na sprawy wychowania i nauczania w uczelni. Zażądał między innymi od oficjała konsystorza włocławskiego (biskup trzymał pieczę nad sprawami seminarium za pośrednictwem miejscowego oficjała i dwóch rewizorów wyznaczonych przez kapitułę) pisemnych informacji w najdrobniejszych sprawach. Często osobiście odwiedzał seminarium, ingerując w jego życie wewnętrzne. Podczas jednej z wizytacji polecił zakup nowych naczyń cynowych dla alumnów, gdyż zauważył, że dotychczas używane misy gliniane były wyszczerbione i niegodne przyszłych księży. W 1829 r. wydał nową ordynację dla seminarium, ograniczając w ten sposób ingerencję kapituły w wewnętrzne sprawy szkoły. Józef S. Koźmian, dysponując odpowiednim doświadczeniem w zakresie spraw oświatowych, zdawał sobie sprawę z trudności w sprawnym zarządzaniu włocławskim seminarium na odległość. W związku z tym postanowił przenieść jego siedzibę do Lądu nad Wartą, gdzie także planował zorganizować swoje stałe lokum. Projekt biskupa, mimo że zagrażał prestiżowi miasta jako stolicy biskupiej, wstępnie został zaakceptowany przez władze kościelne. Po pewnym czasie jednak upadł z powodu braku finansów. Plany przeniesienia seminarium powiększyły grono ludzi niechętnych biskupowi, którego i tak traktowano jako obcego. Sprzeciw budziły także niektóre jego rozporządzenia np. zakaz opuszczania parafii przez księży bez zgody biskupa. Rozbieżne opinie o biskupie nie zmieniły jednak jego stosunku do społeczeństwa i podwładnych. Nadal gorliwie wypełniał swoje obowiązki, zakładał nowe szkoły, wizytował parafie, wiele czasu poświęcał seminarium duchownemu, szczególną uwagę zwracając na poziom i charakter kształcenia. Wprowadził zasadę, że o przyjęcie do szkoły mogli ubiegać się absolwenci sześcioklasowych szkół wojewódzkich. Z powodu dużej konkurencji (około pięciu kandydatów na jedno miejsce) organizowano egzamin konkursowy, który decydował o przyjęciu. W trakcie nauki w seminarium wprowadzono również egzaminy półroczne, które odzwierciedlać miały nabywane umiejętności. Biskup często je osobiście wizytował. Dbał także o należyte wyposażenie biblioteki seminaryjnej. Profesorów seminarium informował o nowościach wydawniczych, a wiele z nich osobiście kupował podczas pobytu w Warszawie i przekazywał bibliotece. W 1828 r. część seminarium przeniesiono do gmachu kolegium wikariuszy, gdzie powstało tzw. nowe seminarium.

Wybuch powstania listopadowego (żaden z biskupów w Królestwie Polskim nie był zaangażowany w spisek podchorążych) był zaskoczeniem dla hierarchii kościelnej. Większa część duchowieństwa katolickiego pozytywnie odniosła się do idei walki zbrojnej. Wśród nich znajdował się biskup kujawsko-kaliski, który na prośbę Kaliskiego Komitetu Obywatelskiego, 5 XII 1830 r. wygłosił we Włocławku patriotyczne kazanie, w którym wyraził radość, że doczekał tej chwili, a także nadmienił przy tej okazji, że duchowieństwo nie powinno być obce w składaniu ofiar dla Ojczyzny, stan ich i powołanie nie może przytłumiać ich uczuć patriotycznych. W kilka dni później ukazała się instrukcja szczegółowa dla duchowieństwa, w której pasterz diecezji nakazywał księżom, proboszczom, wikariuszom i zakonnikom skrupulatne płacenie podatków na rzecz organizacji narodowej. Decyzja ta w wielu przypadkach spowodowała zubożenie niższego duchowieństwa, które najbardziej zostało dotknięte obowiązkiem fiskalnym na potrzeby powstania. W styczniu 1831 r. przybył do Warszawy, jednak będąc poważnie chorym, nie mógł brać udziału w posiedzeniach senatu, wyrażając w liście do A.J. Czartoryskiego (18 I 1831) z tego powodu ubolewanie- największego zaszczytu i przyjemności połączenia się z senatem, z prawymi Polakami w celu naradzania się w tak ważnej i świętej sprawie. Znajdując się na łożu śmierci, jako członek Senatu, 25 I 1831 r. podpisał akt detronizacji cara Mikołaja I. Zmarł 29 I 1831 r., pochowany został w katedrze włocławskiej.