Bp Jan Gembicki

W 1621 r. został kanonikiem gnieźnieńskim, a w 1626 r. krakowskim. W tym też czasie został sekretarzem królewskim i regentem mniejszym w kancelarii królewskiej. Trzeci kanonikat, tym razem warszawski, otrzymał w 1636 r., a trzy lata później, w 1639 r. -opactwo kanoników regularnych laterańskich w Trzemesznie po swoim bracie Andrzeju, który w rok po objęciu biskupstwa łuckiego musiał zrezygnować z tego opactwa. Natomiast w kancelarii królewskiej awansował w 1640 r. na sekretarza wielkiego koronnego. W roku 1641 dworzanin królewski Jan Gembicki otrzymał kolejną godność kościelną-prepozyturę bożogrobców w Miechowie, którą faktycznie objął dopiero po pięciu latach sporów prowadzonych z bożogrobcami, ci bowiem żądali od Gembickiego przyjęcia reguły zakonnej i wskazanych przez nich zobowiązań. Spory te udało się jednak zażegnać i w 1646 r. Jan objął prepozyturę.

Po przyjeździe do Polski w 1646 r. księżniczki Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers, Jan został jej kanclerzem. Otrzymanie tytułu kanclerza nadwomnego królowej związało Jana Gembickiego bardzo mocno z całym dworem. Brał czynny udział w życiu politycznym, lecz nie mając jasno sprecyzowanego programu politycznego, nie wnosił nic konstruktywnego w rozwiązywanie ówczesnych problemów Rzeczypospolitej. Mimo to lojalny i dający się sterować regalista Gembicki szybko otrzymał fotel senatorski, zapewne przy znacznym poparciu dworu królewskiego. Jako senator popierał Władysława IV, a gdy ten zmarł, stał się Gembicki głównym obrońcą interesów swojej dobrodziejki Ludwiki Marii i głosował podczas elekcji za wyborem na króla Jana Kazimierza.

W roku 1651 towarzyszył królowi Janowi Kazimierzowi, gdy ten odniósł zwycięstwo nad Kozakami w bitwie pod Beresteczkiem. Z nominacji królewskiej otrzymał 21 IV 1653 r. prekonizację papieską na biskupstwo chełmińskie, w którym rządy objął 1 IX 1653 r. Był też administratorem apostolskim diecezji pomezańskiej. W 1655 r. (11 IX) został przeniesiony na biskupstwo płockie.

Po wybuchu wojny ze Szwecją w 1655 r., tak jak i dwór królewski, opuścił kraj i udał się na Spisz. Powrócił w 1656 r., gdy rozszerzająca się walka wyzwoleńcza narodu polskiego i sukcesy Stefana Czarnieckiego rokowały szybkie usunięcie Szwedów z Polski. W trakcie rozmów polsko-brandenburskich przed podpisaniem w 1657 r. tzw. traktatów welawsko-bydgoskich biskup płocki Jan Gembicki odegrał znaczącą rolę, wykazał również duże zaangażowanie w sprawie odzyskania dla Polski Elbląga.

Po bezowocnych staraniach o biskupstwo krakowskie w 1657 r., wypełniał Gembicki kolejne misje królewskie, uczestniczył w rozmowach z Kozakami, za- kończonych zawarciem z hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim w 1658 r. unii w Hadziaczu; prowadził rozmowy w sprawie uregulowania cła wodnego między elektorem a stanami pruskimi. W sprawie elekcji vivente rege (za życia króla) kandydata francuskiego, stanął Gembicki po stronie króla i królowej, i pisemnie zobowiązał się poprzeć (luty 1661) forsowanego przez Marie Gonzage kandydata.

Oprócz wielkiej polityki, którą zajmował się z mizernym rezultatem, dbał Gembicki o sprawy Akademii Krakowskiej, otaczał ją szczególną opieką, zyskując uznanie współczesnych. Bronił jej przywilejów jako jedynej uczelni akademickiej w kraju, gdy wybuchł długotrwały spór z jezuitami dążącymi do podniesienia jezuickiej szkoły Iwowskiej do rangi Akademii.

W złożonej i trudnej sytuacji w kraju po wybuchu rokoszu Lubomirskiego, wysługujący się dworowi Gembicki znalazł swoje miejsce w partii dworskiej, a nawet brał udział w sądzie sejmowym 1664/1665, który skazał przywódcę rokoszu na banicję. Nie zaprzestał również bronić interesów stronnictwa francuskiego jeszcze w następnych latach, jak np. na sejmie 1668 r., gdy radzono nad wydaleniem posła francuskiego z Polski.

Po śmierci Ludwiki Marii (1667) i po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 r. oraz wyborze na tron Michała Korybuta Wiśniowieckiego runęła dotychczasowa frankofilska orientacja polityczna Gembickiego. Wierny tronowi i nowo obranemu królowi przeszedł Gembicki do przeciwnego obozu, reprezentując odtąd na sejmach stronnictwo austriackie.

Ta swoista zmiana orientacji okazała się dla Jana Gembickiego przykra w skutkach już w roku 1672, roku zaostrzenia się wewnętrznych walk politycznych i najazdu tureckiego. Po zerwaniu dwóch sejmów przez regalistów, obóz profrancuski, kierowany przez prymasa Prażmowskiego i hetmana Jana Sobieskiego, zażądał abdykacji Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wobec groźby najazdu tureckiego zwołane przez króla pospolite ruszenie zamiast bronić granic, zawiązało jesienią 1672 r. w Gołębiu konfederację. W rozpętaną w obronie króla antyfrancuską wrzawę wciągnięty został także biskup Gembicki przebywający wśród konfederatów. Ponieważ wpisano do aktu konfederacji m.in. decyzję o pozbawieniu Prażmowskiego urzędu prymasa, Gembicki stanął tym samym przeciw swojemu zwierzchnikowi prymasowi. Sytuację dodatkowo skomplikowało zawiązanie konfederacji, tzw. szczebrzeszyńskiej skierowanej przeciw uchwałom gołąbskim. Zabiegi bardziej rozsądnych senatorów doprowadziły do załagodzenia konfliktów między dwiema konfederacjami i sejm pacyfikacyjny 8 IV 1673 r. uchwalił środki na odparcie najazdu tureckiego. Na sejmie tym wystąpił Gembicki w roli mediatora między stronnikami króla a jego adwersarzami.

W 1673 r. otrzymał nominację królewską na biskupstwo kujawsko-pomorskie, wakujące po przeniesieniu Kazimierza Floriana Czartoryskiego na arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Objęcie diecezji stało się chwilowo niemożliwe, bowiem niespodziewanie, 10 XI 1673 r., zmarł, chory już od dłuższego czasu, król Michał Korybut Wiśniowiecki. W tej sytuacji Gembicki aktywnie włączył się w nurt życia politycznego i przez cały okres bezkrólewia przebywał w pobliżu królowej wdowy, jak również uczestniczył we wszystkich posiedzeniach radach senatu. Należał również do rady prymasowskiej. Prekonizację Stolicy Apostolskiej na biskupstwo kujawsko-pomorskie otrzymał dopiero 12 III 1674 r.

W bardzo trudnym okresie bezkrólewia, mający już 72 lata Gembicki, obdarzony godnością drugiego biskupa w senacie, wdał się w zatarg z biskupem krakowskim Andrzejem Trzebickim o stanowisko interrexa, po śmierci prymasa Czartoryskiego. Nie objął urzędu interrexa, ale i nie odbył ingresu do katedry we Włocławku, w stolicy swojej nowej diecezji, bowiem zmarł w marcu 1675 r. W testamencie polecił pochować się obok stryja Wawrzyńca w katedrze gnieźnieńskiej, ale obecnie nie ma w niej żadnej formy potwierdzenia pochówku Jana Gembickiego.

Będąc biskupem i dostojnikiem państwowym, okazał się dobrym politykiem. Brał co prawda czynny udział we wszystkich ważniejszych wydarzeniach, jednak jego rola na skutek chwiejności w poglądach była znikoma. Wiernie stał przy tronie, mimo że zasiadali na nim aż czterej królowie o różnych orientacjach politycznych. Więcej inicjatywy wykazywał w zarządzaniu diecezjami chełmińską i płocką, porządkując wiele spraw Kościoła; odbudowywał kościoły i hojnie uposażał te najuboższe; jako biskup chełmiński przeniósł seminarium duchowne z Chełmna do Chełmży.