Bp Gerward z Ostrowa

(?-1323), biskup kujawski (włocławski); polityk i dyplomata

Gerward, podobnie jak Władysław Łokietek, pochodził z Kujaw, z możnego rodu Leszczyców, tej gałęzi rodu, która miała swoje gniazdo w Ostrowie n. Gopłem. Ojcem Gerwarda był sędzia brzeski Maciej z Ostrowa, współpracownik Łokietka, a matką nieznana z imienia córka łowczego poznańskiego Bożęty z Wrześni h. Poraj. Dokładna data urodzin Gerwarda nie jest znana.

Pierwsza poświadczona informacja o Gerwardzie jako kanoniku kruszwickim pochodzi dopiero z 1293 r. Później otrzymał godność prepozyta kapituły katedralnej włocławskiej, którą sprawował jeszcze 7 XII 1300 r. Istotna zmiana w życiu Gerwarda nastąpiła po śmierci 27 XI 1300 r. biskupa kujawskiego Wisława. Między 8 a 24 XII tr. został wybrany, za przyzwoleniem króla czeskiego, a jednocześnie polskiego Wacława II, na biskupa włocławskiego. Sakrę biskupią otrzymał z rąk metropolity arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki.

Był z natury energiczny i konsekwentny i dlatego od razu przystąpił do rozwinięcia działalności gospodarczej, widząc w tym podniesienie rangi własnego urzędu, jak również rozwój terytorialny i materialny dóbr biskupstwa. Kupował lub zamieniał liczne obszary gruntów, lokował wsie na prawie niemieckim, wydał przywilej lokacyjny dla Wolborza, budował obronne zamki. Dysponując znacznymi środkami finansowymi, udzielał pod zastaw majątków licznych pożyczek rycerstwu, klasztorom, a nawet Łokietkowi. Był opiekunem i dobrodziejem dla licznych krewnych z rodu Leszczyców, którym ułatwiał i umożliwiał zdobycie godności kościelnych. Najwięcej inicjatywy wykazał Gerward na polu polityki, kiedy z pełnym zaangażowaniem wspierał integracyjne działania Władysława Łokietka. Rozumiejąc, tak jak Łokietek, potrzebę wskrzeszenia dziedzictwa Piastów, bardzo szybko stał się jego bliskim doradcą i współpracownikiem. Uczestniczył we wstępnych rokowaniach z Czechami, które odbyły się w 1306 r. w Brześciu Kujawskim; był przy boku Łokietka, gdy ten jesienią 1306 r. przybył na Pomorze, aby dokonać reorganizacji zarządu tej prowincji. Sytuacja na Pomorzu nie była jednak stabilna. Zasiedziały na Pomorzu zamożny ród Święców w 1307 r. poddał prowincję pod władzę margrabiów brandenburskich. Brandenburczycy napadli na Pomorze w 1308 r., ale pobili ich sprowadzeni na prośbę załogi Gdańska Krzyżacy, którzy rozprawili się z Brandenburczykami, ale i pobili zwolenników Łokietka.

Po bezprawnym zajęciu Pomorza przez Krzyżaków brał Gerward udział w rokowaniach z mistrzem krajowym Henrykiem von Plotzke, które prowadzono w 1308 r. we wsi Grabie na Kujawach. Rokowania te zakończyły się jednak fiaskiem, gdyż Łokietek odrzucił propozycję wykupienia od Krzyżaków Pomorza za 100 tys. grzywien, ani nie zgodził się na sprzedaż Krzyżakom praw do tej dzielnicy. Stanowisko Łokietka wsparte było zapewne wyraźną radą Gerwarda.

Utrata Pomorza przez Łokietka i rozpanoszenie się na nim Krzyżaków wywołać musiało konflikty ze zwierzchnikiem kościelnym tych terenów, tj. z bp. Gerwardem. Stąd też wszelkie działania biskupa kujawskiego przeciw zakonowi nabierały charakteru politycznego. Mimo niekorzystnej sytuacji, Gerward z sumiennością i uporem wykonywał swoje biskupic powinności na Pomorzu, ściągając dziesięciny. sprawując jurysdykcję kościelną, co nierzadko było przyczyną konfliktów z zakonem krzyżackim.

Szczególną i bardzo ważną misją obdarzony został Gerward w początkach 1318 r., gdy uchwałą ogólnopolskiego zjazdu możnych, który odbył się w Sulejowie nad Pilicą, wysłany został z poselstwem do Kurii papieskiej w Awinionie. Zręcznemu dyplomacie, za jakiego uważano Gerwarda, zlecono zadanie uzyskania od papieża korony królewskiej dla Łokietka oraz omówienie w Kurii sprawy Pomorza.

Ponadroczny pobyt Gerwarda w Awinionie i rozwój wydarzeń politycznych spowodowały pomyślne zakończenie misji. Papież Jan XXII wyraził chociaż w dość niejasnych słowach - zgodę na koronację Łokietka. W kwestii pomorskiej uzyskał Gerward papieskie przyzwolenie na zwołanie sądu mającego rozpatrzyć skargę Łokietka na Krzyżaków. Proces kanoniczny przeciw Krzyżakom rozpoczął się w kwietniu 1320 r. w Inowrocławiu, a zakończył w lutym 1321 r. w Brześciu Kujawskim. Jednym z. 25 świadków strony polskiej był Gerward.

Jednoznaczny wyrok sądu skazywał zakon na zwrot Pomorza i odszkodowanie w wysokości 30 tys. grzywien. Dla Gerwarda, współpracownika Łokietka, jak również zwierzchnika diecezji obejmującej Pomorze Gdańskie, wyrok był osobistym sukcesem, on to bowiem jako świadek najbardziej obciążał zakon.

Oprócz płaszczyzny politycznej miał jeszcze Gerward poważne zatargi z Krzyżakami na tle ściągania świętopietrza. Razem z arcybiskupem gnieźnieńskim Janisławem został Gerward mianowany przez papieża 20 V 1318 r. na kolektora świętopietrza w Polsce i powinność tę wykonywał nader skrupulatnie. Ściągania „denara św. Piotra” dokonywał osobiście lub za pośrednictwem pełnomocników, szczególnie bezwzględnie na terenach opanowanych przez Krzyżaków, tj. w ziemi chełmińskiej i na Pomorzu Gdańskim, co wywoływało liczne protesty kierowane do Kurii papieskiej.

Problemem Gerwarda były także rozliczne spory z hordami napastników, które grabiły dobra biskupie. Systematycznie napadali na dobra diecezji kujawsko-pomorskiej joannici z Lubiszewa, a także zbrojne hufce książąt kujawskich Przemysła i Kazimierza. Książęta ci posunęli się nawet do uwięzienia Gerwarda, za co biskup rzucił ekskomunikę na sprawców, a kraj obłożył interdyktem. Całą sprawę zażegnano w 1311 r., a bp Gerward odstąpił od zemsty za doznane upokorzenia.

Wyrok sądu inowrocławskiego niekorzystny dla zakonu oraz zdecydowana kontrakcja Krzyżaków w Kurii papieskiej były przyczyną kolejnego wyjazdu Gerwarda do Awinionu. Jednak wkrótce po przybyciu, 1 XI 1323 r., zmarł i pochowany został w kościele dominikanów pw. św. Jana Ewangelisty.

Był wybitną postacią swojego czasu. Przyjaciel Łokietka, niezwykle zasłużony dla sprawy zjednoczenia ziem polskich, zapisał się w źródłach jako „obrońca i opiekun korony narodu polskiego".

Miał sześcioro rodzeństwa trzech braci i trzy siostry. Brat Stanisław był prepozytem włocławskim, Jan i Przezdrzew byli kolejno z ramienia księcia Władysława kasztelanami kruszwickimi. Z sióstr znane jest tylko imię jednej Małgorzaty, żony kasztelana nakielskiego Sławnika z Gołańczy.