Bp Antoni Pawłowski

(1903-1968), biskup włocławski, teolog systematyk, mariolog, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz Uniwersytetu Warszawskiego, ekumenista.

Urodził się 24 I 1903 r. w Końskich. Rodzicami jego byli Jan i Kamila z d. Wegenko. Świadectwo dojrzałości uzyskał w 1921 r. w Końskich. Przez rok (1921/1922) studiował na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego nauki matematyczno-przyrodnicze, będąc jednocześnie słuchaczem na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. W 1. 1922-1926 odbył studia filozoficzno-teologiczne w seminarium duchownym w Warszawie i 26 IX 1926 r. przyjął święcenia kapłańskie. Kontynuował studia specjalistyczne z zakresu teologii na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskując w lipcu 1929 r. stopień doktora w zakresie dogmatyki pozytywnej na podstawie rozprawy Dogmat Niepokalanego Poczęcia w oświetleniu nowszych prawosławnych teologów rosyjskich (wyd. drukiem w 1930 r.). W roku 1929 został prefektem i wykładowcą w warszawskim seminarium duchownym. Habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim w oparciu o dorobek naukowy i rozprawę „Idea Kościoła w ujęciu rosyjskiej teologii i historiografii", uzyskując 26 VIII 1935 r. stopień docenta. Po przeniesieniu się do Wilna został w 1936 r. mianowany na stanowisko profesora nadzwyczajnego na Uniwersytecie Stefana Batorego, otrzymując katedrę teologii fundamentalnej. Do roku 1939 angażował się także w działalność warszawskiego i wileńskiego Instytutu Wyższej Kultury Religijnej oraz w Kołach misyjnych. Udzielał się równocześnie w Dziele Jedności Katolickiej, w Apostolacie świętych Cyryla i Metodego oraz współpracował z Papieskim Instytutem Orientalnym w Rzymie. Stanowisko profesora na Uniwersytecie w Wilnie pełnił do końca 1939 r., zaś do 1942 wykładał teologie dogmatyczną w wileńskim seminarium duchownym.

W 1942 r. (3 III) został aresztowany przez Niemców i osadzony w Łukiszkach w Wilnie, a następnie do roku 1944 przetrzymywany był w różnych hitlerowskich więzieniach i obozach: 8 VII-17 X 1942 w Wilkowyszkach, 17 X 1942-7 VII 1943 w Szaltupiu, 7 I 1943-16 VII 1944 w Poniewiczu.

Po uwolnieniu w sierpniu 1944 r. tajnie nauczał w seminarium w Wilnie, zaś od kwietnia 1944 r. prowadził zajęcia na Wydziale Teologicznym oraz w seminarium duchownym w Białymstoku. Wkrótce przeniósł się do Warszawy i 1 IX 1945 r. objął stanowisko profesora zwyczajnego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, pełniąc równocześnie funkcję kierownika katedry teologii dogmatycznej, chociaż uzwyczajnienie uzyskał dopiero 22 V 1946 r. Na Uniwersytecie Warszawskim pracował do 1949 r.; w tym samym czasie pełnił także funkcję rektora seminarium duchownego w Warszawie, w którym prowadził zajęcia już od 1945 r.

W 1950 r. (22 IV) A. Pawłowski, na wniosek prymasa Stefana Wyszyńskiego, został mianowany przez papieża Piusa XII koadiutorem biskupa włocławskiego Karola Radońskiego z prawem następstwa po nim (bulla nominacyjna datowana jest 4 V 1950 r.), bez wiedzy tego ostatniego, który dowiedziawszy się o tym później, wyrażał swój żal zarówno z powodu samej nominacji, jak i osoby koadiutora. Nominacja ta nie została ogłoszona i wprowadzona w życie. Po śmierci Radońskiego (16 III 1951) formalnie objął diecezję 23 III 1951 r., jednak władze komunistyczne skutecznie blokowały faktyczne przejęcie przez niego władzy w diecezji; kierował nią w jego imieniu, jako wikariusz generalny, biskup pomocniczy Franciszek Korszyński. W tym czasie (27 XII 1952) przyjął święcenia biskupie w Siedlcach z rąk biskupa Ignacego Świrskiego. Ingres do katedry włocławskiej odbył dopiero 25 X 1953 r., po niespodziewanym - krótko po uwięzieniu prymasa Wyszyńskiego - przyzwoleniu władz komunistycznych, które miały w tym jakieś ukryte cele. Posługa biskupia Pawłowskiego w diecezji włocławskiej przypadła na czas reżimu komunistycznego i nadzwyczaj uciążliwej inwigilacji przez służby bezpieczeństwa działalności kościelnej. przy wykorzystywaniu do tego m.in. tajnych współpracowników z grona pracowników kurialnych.

Jego twórczość naukowo-pisarska w zakresie teologii dogmatycznej dotyczy zwłaszcza eucharystologii, soteriologii, chrystologii, eklezjologii. Poza skryptami z tego zakresu należy wymienić takie pozycje, jak Eucharystia jako sakrament solidarności chrześcijańskiej (Warszawa 1936); Les éléments pneumatiques et théandriques de l'Eglise („Irénikon" 1937, t. 14, s. 168-177), Podstawowe kwestie chrystologiczne (Wilno 1938, wyd. powielacz.) Kościół jako depozytariusz Objawienia (Wilno 1939, wyd. powielacz.); Żywotne wartości Soboru Florenckiego („Aten. Kapł.", 1939, t. 43, s. 425-434); Twórca świata i Zbawca człowieka (Warszawa 1939). Ponadto wytyczał dogmatyczne podstawy dla nowo pojawiających się dyscyplin, np. misjologii. Ma także znaczny wkład do mariologii, ujmowanej zarówno w aspekcie dogmatycznym jak i pastoralnym. Podkreślał, że polska religijność posiada specyficzny koloryt maryjny, stąd cześć oddawana Matce Bożej powinna znaleźć swoje właściwe miejsce i solidne uzasadnienie. W badaniach posługiwał się m.in. swoistym rodzajem kwerendy. zbierając z terenu Polski materiały dotyczące zwłaszcza kultu Matki Bożej Wniebowziętej, które zostały przesłane do Rzymu. Znalazło to także swój wyraz w artykułach: De doctrina Assumptionis Deiparae definienda questiones selectae („Collectanea Theologica" 1949, an. 21, s. 1-15; („Aten. Kapł.", 1947, t. 45, s. 209-220; 1948, t. 48, s. 105-122). Opracował memoriał w sprawie ogłoszenia Najśw. Maryi Panny Matką Kościoła, co nastąpiło 21 XI 1964 r. Był honorowym członkiem Papieskiej Akademii Mariologicznej oraz przez długi czas przewodniczącym Mariologicznej Komisji Episkopatu Polski.

Wiele jego publikacji ma wymiar ekumeniczny. Urzeczony eklezjologią niektórych teologów prawosławnych (np. Włodzimierza Sołowiowa), widział głębię ich myślenia oraz współbrzmienie z nowymi ekleziologicznymi tendencjami, rysującymi się w Kościele katolickim w XX wieku. Dużo uwagi poświęcał teologii wschodniej i teologom prawosławnym, o czym świadczy, poza pracą doktorską, jego rozprawa habilitacyjna Idea Kościoła w ujęciu rosyjskiej teologii i historiografii (Warszawa 1935), artykuł Prawosławie a katolicyzm („Aten. Kapł.", 1939, t. 26, s. 48-63) i tamże drukowane omówienia dotyczące spraw chrześcijańskiego Wschodu.

Zgromadził znaczny, ponad dwutysięczny, księgozbiór osobisty, który służył mu jako warsztat pracy naukowej i był wykorzystywany w działalności duszpasterskiej oraz do przygotowania kazań, które jako wybitny orator ubogacał licznymi odwołaniami do literatury teologicznej, popularnoteologicznej, a nawet beletrystycznej.

Zginął 16 IX 1968 r. w wypadku samochodowym pod Opolem, jadąc na kolejną Konferencję Episkopatu Polski. Pochowany został w podziemiach katedry włocławskiej, w której znajduje się także poświęcone mu epitafium.