Ks. Stefan Damalewicz

Na początku 1638 r. został obdarzony kanonią kruszwicką, ze wsią Kretkowo, jako prebendą (sprzedaną później z powodu braku dochodów Gabrielowi Karnickiemu), zaś 29 I 1638 r. jako beneficjum uzyskał (po Wojciechu Tolibowskim) wieś Sławkowo.

Ksiądz Damalewicz brał udział w kolejnych, corocznych już pielgrzymkach na Jasną Górę; wyjeżdżał też, wraz z bp. M. Łu bieńskim, kilkakrotnie (w 1. 1637-1641) do Warszawy na sejmy. W 1640 r został kaznodzieją i kanonikiem katedry kujawskiej, dzięki czemu wchodził w skład kapituły włocławskiej. O godności tej pamiętał do końca życia, czego dowodem jest jego testament, który rozpoczyna słowami: „Ja Stefan Damalewicz, niegdyś kanonik kościoła katedralnego kujawskiego, drugiego po kościele krakowskim [...]". Z polecenia bp. M. Łubieńskiego zaczął pisać po łacinie żywoty biskupów włocławskich, opierając się głównie na rękopiśmiennych przekazach Jana Długosza, znajdujących się wówczas w archiwum kapituły włocławskiej. W 1641 r., z ramienia bp. M. Łubieńskiego, który odebrał 19 VI 1641 r. z rąk Władysława IV nominację na arcybiskupa gnieźnieńskiego, brał udział w pracach związanych z przebudową kaplicy cudownego obrazu NMP w Częstochowie. We wrześniu i w październiku 1641 r uczestniczył w obradach synodu diecezjalnego (ostatni we Włocławku i jeden z ostatnich w Rzeczypospolitej), podczas którego 6 października wygłosił w katedrze kazanie mowę pochwalną, z okazji wyświęcenia ks. Aleksandra z Bautzendorffów Kęsowskiego na opata klasztoru cystersów w Oliwie. Kazanie to, wygłoszone w języku polskim, spotkało się z takim uznaniem, iż zostało wkrótce wydane drukiem, pt. Róża z opatrzności Boskiej nową szatą odziana... (Kraków 1642). W tym samym roku, w krakowskiej drukarni Franciszka Cezarego, ukazało się najsłynniejsze dzieło S. Damalewicza - Vitae Vladi slaviensium Episcoporum, w którym omawiał dzieje diecezji włocławskiej poprzez żywoty jej biskupów. Kontynuacją tej pracy były, wydane w roku następ nym, żywoty prepozytów (tj. proboszczów kate dralnych) Stephanoma. Praepositorum Vladi slav[iensium] (Kraków 1643). To kolejne dzieło biograficzno-historyczne dedykował autor swojemu przyjacielowi, kanonikowi włocławskiemu, ówczesnemu prepozytowi, Stefanowi Kazimierzowi Charbickiemu, późniejszemu biskupowi lwowskiemu. Wcześniej jednak (poł. 1642) podjął znamienną decyzję, która zaważyła na całym jego dalszym życiu. Porzucił kanonie kruszwicką oraz włocławską i związał się z kanonikami regularnymi (CRL), i poświęcił całkowicie życiu duchowemu. Opuścił Włocławek, skąd udał się do Kłodawy, gdzie w kolegiacie św. Idzie go, której został proboszczem, odbył nowicjat i przyjął śluby zakonne.

W tym czasie, już jako ksiądz zakonnik, udał się do rodzinnej Warty, gdzie ufundował dla kościoła parafialnego obraz "Wniebowzięcie NMP". Na tym obrazie, niezachowanym w całości do naszych czasów, była przedstawiona (jako donatorzy) rodzina S. Damalewicza (ojciec, matka i siostra). W 1906 r obraz ten z Warty trafił na plebanię parafii pw. św. Mikołaja w Kaliszu, gdzie proboszcz Jan Sobczyński, miłośnik historii, ocalił jego fragment, przedstawiający S. Da malewicza w stroju zakonnym (rokieta z wąskimi rękawami, pokryta długą peleryną sutanny).

W 1643 r., dzięki protekcji abp. M. Łubieńskiego, który chciał mieć księdza Damalewicza w swojej diecezji, został on zaliczony do kaliskiego zgromadzenia kanoników laterańskich i mianowany koadiutorem schorowanego proboszcza Szymona Zubera. Kaliski okres życia S. Damalewicza (1643-1660) to głównie intensywna praca na rzecz swojego zgromadzenia i w służbie Kościoła. Nie zaprzestał także działalności naukowej i wydawniczej. Odbył również w tym czasie kilka podróży. W listopadzie 1643 r brał udział w synodzie prowincjonalnym w Warszawie, na którym abp M. Łubieński zaproponował jego osobę na przedstawiciela diecezji gnieźnieńskiej w planowanej w 1644 r. "rozmowie braterskiej" z innowiercami w Toruniu. W sierpniu 1644 r, zaproszony przez prymasa M. Lubieńskiego, wygłosił kazanie na Jasnej Górze, z okazji przeniesienia cudownego obrazu NMP do nowo oddanej kaplicy Matki Boskiej, natomiast w październiku przybył do Torunia, wraz z delegacją katolicką, na pierwsze nieudane pra colloquium (trwało jeden dzień października i zostało przełożone na rok następny). Zimą prawdopodobnie uczestniczył w składzie de legacji wysłanej przez episkopat polski do Rzymu, w celu poinformowania papieża Innocentego X o planowanej rozmowie z innowiercami. Pod koniec marca 1645 r. był już w Warszawie, na zjeździe przygotowawczym (1 IV-16 V) do Colloquium Charitativum, w którego obradach, odbywających się w Toruniu (28 VIII-21 XI), uczestniczył, jako teolog, oficjalny przedstawiciel archidiecezji gnieźnieńskiej i jedyny reprezentant kanoników regularnych. W następnym roku udał się do Rawenny we Włoszech, na obrady generalnej kapituły kanoników laterańskich. 28 V 1649 został wybrany (po śmierci Sz. Zubera) proboszczem kościoła pw. św. Mikołaja w Kaliszu i przełożonym kaliskiego zgromadzenia kanoników regularnych. W tym też czasie objął obowiązki przełożonego szpitala Świętej Trójcy w Kaliszu i został mianowany cenzorem ksiąg w archidiakonacie kaliskim. Jako efekt kilkuletniej pracy naukowej ukazały się, dedykowane abp. M. Łubieńskiemu, żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, wydane pt. Series Archie piscoporum Gnesnensium (Warszawa 1649). W la tach 1650-1655 przebywał kilka razy w Rzymie, gdzie wydał historię kościoła cystersów w Jędrzejowie, autorstwa Aleksandra Macieja Rudzkiego (z własnymi uzupełnieniami i redakcją), pt. Lux Eccle siae Andreoviensis S. Catharine (Roma 1650), a także kolejne dzieło z zakresu teologii moralnej - Sapientia sive orbis desiderium Christi Domini Salvatoris... (Roma 1652) oraz poprawione i uzupełnione przez siebie, w duchu postanowień synodu trydenckiego, ustawy dla kanoników laterańskich domu kaliskiego Constitutiones Canonicorum Regularum Latera nensium Domus Calissensis S. Nicolai (Roma 1655). W Rzymie zastała go wiadomość o śmierci protek tora, abp. M. Łubieńskiego (zm. 28 VIII 1652). Od tego czasu rozpoczęły się kłopoty S. Damalewicza z hierarchami kościelnymi i władzami jego zgromadzenia. Ich naturę i przyczyny trudno dociec i ocenić, na pewno jakieś znaczenie miały w tym nieugięte poglądy S. Damalewicza w kwestiach moralnych i jego wyraźne bezkompromisowe popieranie polityki prorzymskiej swego dawnego protektora. Stawiający wysokie wymagania moralne sobie i swojemu otoczeniu, oddany całym sercem potrydenckiej odnowie Kościoła i zabiegający o podnoszenie poziomu życia duchowego swego zgromadzenia, mógł być w czasach ożywienia dysydentów religijnych w Polsce i zmian politycznych związanych z okresem potopu szwedzkiego, postacią nie dla wszystkich wygodną.

Tragiczne lata potopu szwedzkiego, który położył ostatecznie kres złotemu okresowi dziejów Kalisza, spędził S. Damalewicz w Kaliszu. Osobiście doświad czył uciążliwej, wyniszczającej miasto i rujnującej kościoły okupacji wojsk szwedzkich. Był świadkiem, jak w Kaliszu i polscy zdrajcy układali plany zajęcia Jasnej Góry, kuszeni łupami, jakie spodziewali się tam zastać. Jeszcze podczas działań wojennych (okupacja i oblężenie Kalisza), S. Damalewicz napisał Przed mowę (Ad Lectorem) oraz obszerną łacińską mowę po chwalną, oo. paulinów (Oratio...) i Odę ku czci NMP, które dołączył następnie do redagowanego (lub nawet napisanego na podstawie pamiętnika przeora Jasnej Góry o. A. Kordeckiego oraz własnych materiałów i wiadomości) obszernego dzieła o oblężeniu Częstochowy w 1655 r Dzieło to ukazało się drukiem w 1657 r pt. Nova Gigantomachia... (wyd. polskie: Pamiętnik oblężenia Częstochowy), pod nazwiskiem o. A. Kordeckiego.

24 II 1660 r., na skutek skargi skierowanej do nieprzychylnego S. Damalewiczowi arcybiskupa gnieźnieńskiego A. Leszczyńskiego (w czasie najazdu szwedzkiego złożył hołd elektorowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, za co oskarżano go o zdradę, później rehabilitowano), dekretem tegoż został odwołany z urzędu przełożonego kaliskiego zgromadzenia kanoników laterańskich i pozbawiony probostwa kościoła pw. św. Mikołaja w Kaliszu. Ksiądz Damalewicz przeniósł się do opactwa kanoników regularnych w Trzemesznie, gdzie spędził ostatnie 13 lat swego życia.

W 1661 r. ukazało się w Rzymie ostatnie dzieło S. Damalewicza wydrukowane za jego życia - Vita S. Bogumili (żywot św. Bogumiła, obecnego patrona diecezji włocławskiej, przedruk Warszawa 1714, Kalisz 1803; pol. tłum. ks. B. Sokołowskiego: Historia świętobliwego życia bł. Bogumiła, Kalisz 1748 i 1806). W Trzemesznie napisał także żywot św. Wojciecha (,,Vita S. Adalberti"), który pozostał w rękopisie (rkp. w Bibliotece Kórnickiej, nr 1152) i "Historię kolegiaty Łasku", którą (z odnalezionego rękopisu) zamierzał wydać Stanisław Chodyński (plany te zniweczyła I wojna światowa).

Zmarł 10 VI 1673 r. w opactwie kanoników regularnych w Trzemesznie, pisząc przedtem testament duchowy.

Ustalenia badawcze Eugeniusza Jelonka wskazują na S. Damalewicza jako twórcę (lub ostatecznego redaktora) Nowej Gigantomachii, natomiast Renarda Ocieczek widzi w S. Damalewiczu domniemanego autora anonimowego utworu (sprzed 1673), znanego pt. "Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej", który długo pozostawał w rękopisie (Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego, rkp. 123), a wydany został przez J. Czubka w Krakowie w 1930 r., pod domniemanym autorstwem niejakiego Walentego Odymalskiego). Rękopis ten posłużył H. Sienkiewiczowi jako źródło do napisania Trylogii. Jeżeli hipotezy te znajdą potwierdzenie, to Stefan Damalewicz wyrasta na jednego z naj większych pisarzy polskich epoki baroku.